La genetica (dal grech antich γενετικός, ghenetikós, «che á da fá cun la nasciüda », da γένεσις ghénesis, «genesa, origina») é la pert dla biologia che se dá jö cun le stüde di gens, dl’arpejiun y dla variaziun genetica di organisms viënc. Le stüde dla genetica á arjunt resultac importanc dl XIX. seco giulan al laur pioneristich de Gregor Mendel, che vëgn araté le pere dla genetica.

Strotöra dl DNA, molecola che contëgn les informaziuns genetiches

Le DNA mudé

Te na vijiun moderna é l’informaziun genetica di organisms da ciafé tla strotöra chimica dles molecoles dl DNA. Les carateristiches “mendelianes” dl individuum corespogn a secuënzes de DNA (aje desossiribonucleich) y de RNA (aje ribonucleich) a chëres che an ti dij gens y che vëgn dant tl genom. Normalmënter é le DNA te cromosoms linears ti eucarioc y te cromosoms torogn ti procarioc. N cromosom é na strotöra organisada metüda adöm da DNA y da istons. Pro i eucarioc é le DNA genomich tl zënter dla zelula cun de piceres cuantités ince ti mitocondri y ti cloroplasć. Pro i procarioc é le DNA te te n corp cun na forma nia regolara tl zitoplasm a chël che an ti dij nucleoid[1]. Ala totalité dles informaziuns en cunt de n organism ti dijon genotip[2].

 
Diagram genetich dl svilup dla zelula viënta dal DNA


I gens mudé

I gens é les unites d’arpejiun fondamentales de düc i organisms. N gen corespogn a na pert dl DNA y á n influs sön la forma o sön la funziun de n organisms te na manira spezifica. Düc i organisms, dai baters ai tiers, á le medemo mecanism de basa che copiëia y traslatëia le DNA te proteines. La zelula ti é da fá la trascriziun de n gen che é tl DNA te na copia dl gen te RNA y le ribosom (n organ zelular) traslatëia le RNA te na proteina, chël ó dí te na secuënza de aminoaji. Le codesc genetich che codifichëia n aminoaje é le medemo por la maiú pert di organisms, mo n pü’ desvalí por n valgügn. Por ejëmpl na secuënza de DNA che codifichëia por l’insulin tla porsona codifichëia por l’insulin ince canche ara vëgn metüda ite de d’atri organisms sciöche les plantes[3].

Normalmënter é le DNA te cromosoms linears ti eucarioc y te cromosoms torogn ti procarioc.

Pro i eucarioc é le DNA genomich tl zënter (nucleus) dla zelula cun de piceres cuantités ince ti mitocondri y ti cloroplasć. Pro i procarioc é le DNA te te n corp cun na forma nia regolara tl zitoplasm a chël che an ti dij nucleoid[4]. Ala totalité dles informaziuns en cunt de n organism ti dijon genotip[5].

Seziuns dla genetica mudé

Genetica formala

Genetica dl comportamënt

Genetica clinica

Genetica molecolara

Genetica dles popolaziuns

Genomica

Notes mudé

  1. Thanbichler M, Wang S, Shapiro L, The bacterial nucleoid: a highly organized and dynamic structure, in J Cell Biochem, vol. 96, nº 3, 2005, pp. 506–21, DOI:10.1002/jcb.20519, PMID 15988757
  2. Genotype definition – Medical Dictionary definitions, Medterms.com, ai 19 de merz 2012.
  3. Marcial, Gene G., From SemBiosys, A New Kind Of Insulin, businessweek.com, 13 d’agost 2007.
  4. Thanbichler M, Wang S, Shapiro L, The bacterial nucleoid: a highly organized and dynamic structure, in: J Cell Biochem, vol. 96, nº 3, 2005, pp. 506–21, DOI : 10.1002/jcb.20519, PMID 15988757
  5. Genotype definition – Medical Dictionary definitions, Medterms.com, ai 19 de merz 2012.