Matematica
Articul por Ladin Val Badia |
La matematica (dal grech μάθημα ( máthema ), che po gní traslaté cun “sciënza”, “conescënza” o “imparé” [1] , μαθηματικός ( mathematikós ) chël ó dí "bun da imparé") é la disciplina che stüdia la cuantité (i numeri), la lerch, les strotöres y i cunc[2]. Tla matematica vëgnel tut ca i stromënc dla logica y svilupé les conescënzes te n cheder de sistems ipotecs-dedutifs a pié ia da definiziuns y assioms en cunt dles carateristiches di ogec definis sciöche por ejëmpl triangui, funziuns, veturs tres na prozedöra de astraziun -demostraziuns- cun chëra che al vëgn arjunt resultac sigüs ince en cunt de carateristiches c di ogenia daldöt intuitives che ciafa espresciuns ti teorems.
La matematica vëgn adorada te dötes les disciplines scientifiches y tecniches sciöche la fisica, l’injiniaira, l’economia y l’informatica. Le lingaz matematich modern cun i simboi conesciüs sura döt le monn s’á svilupé do le XVI seco[3]. Denant gnô la matematica scrita cun parores[4]. L.Euler (1707 – 1783) á porté ite tröpes notaziuns che vëgn adorades aldedaincö.
Les disciplines fondamentales che alda pro la matematica é gnüdes svilupades aladô dl bojëgn da fá cunc tl comerz, da capí i raporc danter i numeri, da mosoré la tera y da odëi danfora evëc astronomics. Aladô de chisc bojëgns po la matematica gní partida sö tl stüde cön la cuantité -aritmetica, sön la strotöra -algebra, sön la lerch -geometria y sön les müdaziuns -analisa matematica. Porater toca lapró ince la teoria dles totalités, la matematica empirica de sciënzes desvalies (matematica aplicada) y ti ultims agn le stüde de ci che ne é nia sigü. Cuantité
Numeri naturai | Numeri intiers | Numeri razionai | Numeri reai | Numeri complesc |
Algebra
mudéAritmetica | Algebra | Analisa matematica |
Cunt vetorial | Cunt tensorial | Ecuaziuns diferenziales |
Teoria di sistems | Teoria dl caos | Lista de funziuns |
Stromënc informatics Chiló n valgügn programs desponibli debann por le stüde dla matematica:
Maxima (software) é n sistem de algebra computazionala (computer algebra system o
CAS) complet scrit cun Lisp y basé sön DOE-MACSYMA. Destribuziun cun lizënza GNU GPL. |
http://maxima.sourceforge.net/ | |
Scilab logo | Scilab é n software svilupé por i cunc numerics, che tol ite n gröm de funziuns por les
aplicaziuns scientifiches y tl ciamp dl’injiniaria. Al tol ca na sintassa plü o manco sciöche chëra de MATLAB, pro chëra che ara vá da mëte lapró funziuns nöies scrites te deplü lingac y gestësc deplü sortes de strotöres (listes, polinoms, funziuns razionales, sistems linears). |
[https://web.archive.org/web/20040727171441/http://scilabsoft.inria.fr/
https://web.archive.org/web/20040727171441/http://scilabsoft.inria.fr/] |
R (software) é n ambiënt de svilup spezifich or l’anilisa statistica di dac che utilisëia n
lingaz de programaziun compatibl por la maiú pert cun S (software). Tl mëte man él gnü scrit da Robert Gentleman y Ross Ihaka. |
http://www.r-project.org/ | |
GNU Octave é n lingaz de livel alt svilupé dantadöt por i cunc numerics y laoré fora da
mëte man da J.W. Eaton y d’atri (compatibl cun MATLAB). |
http://www.octave.org |
Strotöres
Algebra astrata | Teoria di numeri | Teoria di grups |
Aritmetica | Algebra | Analisa matematica |
Cunt vetorial | Cunt tensorial | Ecuaziuns diferenziales |
Teoria di sistems | Teoria dl caos | Lista de funziuns |
Stromënc informatics Chiló n valgügn programs desponibli debann por le stüde dla matematica:
Maxima (software) é n sistem de algebra computazionala (computer algebra system o
CAS) complet scrit cun Lisp y basé sön DOE-MACSYMA. Destribuziun cun lizënza GNU GPL. |
http://maxima.sourceforge.net/ | |
Scilab logo | Scilab é n software svilupé por i cunc numerics, che tol ite n gröm de funziuns por les
aplicaziuns scientifiches y tl ciamp dl’injiniaria. Al tol ca na sintassa plü o manco sciöche chëra de MATLAB, pro chëra che ara vá da mëte lapró funziuns nöies scrites te deplü lingac y gestësc deplü sortes de strotöres (listes, polinoms, funziuns razionales, sistems linears). |
[https://web.archive.org/web/20040727171441/http://scilabsoft.inria.fr/
https://web.archive.org/web/20040727171441/http://scilabsoft.inria.fr/] |
R (software) é n ambiënt de svilup spezifich or l’anilisa statistica di dac che utilisëia n
lingaz de programaziun compatibl por la maiú pert cun S (software). Tl mëte man él gnü scrit da Robert Gentleman y Ross Ihaka. |
http://www.r-project.org/ | |
GNU Octave é n lingaz de livel alt svilupé dantadöt por i cunc numerics y laoré fora da
mëte man da J.W. Eaton y d’atri (compatibl cun MATLAB). |
http://www.octave.org |
Strotöres
Lerch Le stüde dla lerch mët man cun la geometria y dantadöt cun la geometria euclidea. Tla trigonometria vëgnel él tl medemo tëmp na combinaziun danter lerch y numeri.
Topologia | Geometria | Trigonometria | Geometria diferenziala | Geometria fratala |
Matematica discreta Pro la matematica discreta alda i ciamps dla matematica che vëgn tuc ca dantadöt tl’informatica teorica. Lapró aldel la teoria computazionala, la teoria dla complessité computazionala y l’informatica teorica.
[[File:Venn A | ||||
Cunt dlac ombinaziun | Teoria naiva dles totalités | Teoria dla computaziun | Critografia |
Matematica aplicada Tla matematica aplicada é la matematica teorica n stromënt por la soluziun di problems concret tles sciënzes, ti afars y te tröc d’atri ciamps. N ciamp important dla matematica é la statistica, tres chëra che al vëgn tut ca la teoria dla probabilité.