|
[[File:Sant3.jpg|thumb|Santa Cristina d' inviern]]
== Storia de Santa Cristina ==
10. – 12. Centené:
Tres sbuscamënc nasc tla prima nëidies i mejes de S. Cristina; l se trata de paurs che muessa dé jù na pert de si davanies (dant al dut roba che crësc tla natura "Naturalien") ai vëesculivësculi de Freising y de Augsburg, davia che chisc paures ova pu giapà propi da chisc vësculi la lizënza de unì tló. L luech de runcaudie (che vën dal latin roncare) lecorda scialdi tlèr che l ie unì sbuscà dan fé su cësa y tublà. Plu tert ie pona unic i grofs da Sacun y chëi di Wolkenstein a cumandé.
L prim documënt ufiziel ulache l vën dant per l prim iede l inuem de [[Gherdëina]] ie de ntëur l’ann 999, canche n grof Otto de Andechs ti scinca al vëscul Gottschalk de Freising plu puscions, danter l’auter nce l "forestum ad gredine I ".
1277:
L prim iede ven numinà noscl luech ufizialmenter te n "Urbar": "Huba ad Sanctam Christinam, alias Altmösmer".
1342:
L vën nunzià per l prim iede la fabriga de na dlieja romaniga fata da n cër "Meister Gross"; nfin aldidancuei se à mantenì l ciampanil de mur cun si biei bancons. (L tët dl ciampanil, che udon aldidancuei ie sambenzenza ruvà leprò scialdi do.)
1411:
1418:
Santa Cristina deventa la sentasënta dla "curazia GherdeinaGherdëina" (che depënd dala pluania de Laion) y l preve che tuva tló a se cruzië dl bën dl’anes de duc i abitanc de Gherdëina y nce de [[Calfosch|Colfosch]]. (Colfosch fajova ntlëuta pert dla suneria di Wolkenstein y tucova percël pro [[Sëlva]]). Nteressant ie tlo n documënt da ntlëuta che disc che l pluan da Laion fova ubligà a mandé te Gherdëina (y ntlëuta ulova chël dì a S. Cristina!) n preve c heche savova da rujené gherdëina y tudësch.
Bele plan se à pona un n luech ndolauter destacà dala gran curazia de Gherdëina deventan nscila nstësses curazies:
dl 1516 Colfosch, dl 1655 [[Urtijëi]] y dl’ann 1697 [[Bula]]. Mpermò l’ann 1735 ie Sëlva deventeda n benefiziat, (che dependòva da Santa Cristina). Nteressant iel nce che mpermó l’ann 1902 se à Gherdëina destacidestacà dala pluania de Laion canche Urtijëi ie deventeda pluania. Santa Cristina ie deventeda pluania mpermò l’ann 1922.
1420:
16. Centené:
Coche l fova ntlëuta usanza ti vën nce ala dlieja de S. Cristina fabricà prò na capela dai osc. Chesta , fata sambënzënza tl stil de si tëmp, baroch, vën benedida ai 15 de juni 1518.
La dlieja de S. Cristina ie architetonicamënter dastramp nteressanta, davia che n possa ancunté duc i stii de majera mpurtanza , dal stil romanich a chël gotich y inant su nchin a chël baroch. Mònce tl stil rococo ie da iel unì fat zeche, y plu avisa i trëi depënc a fresch ntëur ciampanil, che rapresentea la Stazions.
1641:
Freiherr Engelhard Dietrich von Wolkenstein se fej fé n ciastel per unì a sté d’instá, davia che l jiva da mac gën a ciacia. L’ciastel univa tlamà "ciastel Gherdëina", ma davia che ël ova lascià fé ntëur via plu lec (n dij che l ne n dëssa vester stac da diesc a dodesc) lec per zidlé pësc de uni sort, univa chësc ciastel mé plu tlamà "Fischburg" (ciastel dai pësc).
1645 – 1646:
Te chisc doi ani ie bonamënter unida restrutureda sciche toca sibessibe la dlieja che nce la calonia. Documentà ie l muradëur: Andreas Valgoi, muradëur a Tluses. Te chësta ucajion fòvel nchinamei unì cherdà adalerch per cunsëies l cunesciù archhitet Jakob Delai. (Savon che laLa familia Delai à fabricà l nëubl palaz mercantil a Bulsan, à laurà pea pra l Dom de Persenon y a Neustift, à fabricà la Elisabethkirche tl SeterzingerSterzinger Moos y Sankt Margarethen a Sterzing, la Liebrauenkirche sun Jeun, la Heilig-Grab-Kirche sul Virgl pra [[Bulsan]] y mo truepa autres.)
Tla dlieja renuveda fòvel unì metù ite n bel autere nuef, fat da bera [[Christian Trebinger]] (tlamà nce bera Christl de Trëbe), prim gran scultëur cunesciú te Gherdëina !).
1674:
1690:
La chemun vën destacheda dala suneria de Gufidaun (y cumandeda dladal 1619 mpò dai Freiherren von Wolkenstein – Trostburg). yLa vën metuda pro chëla de Ciastel, giapan nscì na aministrazion autonoma.
1749:
Dò belau 20 ani de lëures facde pro la dlieja (ngrandimënt dla dlieja nstëssa ycun pitli auteresc nueves, bonamënter de [[Dominikus Vinatzer]] (dla*1666 gran dinastia di scultëures Vinatzer+1739), ruva adalerchvën l vëscul Leopold von Spaur a la benedì ora da nuef. Nteressant iël tló povester junté leprò che laLa doi statues de San Piere y San Paul, che ie aldidancuei a man drëta y a man ciancia dla gran autere, fajova dessegur pert di auteresc de Dominikus Vinatzer (*1666 +1739) y de si mut [[Kassian Melchior Vinazer]] (*1710 + 1789).
1834:
Sun plaza de dlieja vëniel fabricheda la prima scola a S. Cristina. Te chësc fabricat giapa lerch nce n cuatier per l mëune y per l urgrister. Sëuraprò fova chësta nce la cësa de chemun cun si ufizies y majon per la sentedes. Chësta cësa ie resedaresteda la sënta de chemun nchin l ann 1970. Aldidancuei, y plu avisa dalDal 1989, ie tló laite la bibliotech numineda a [[Tresl Gruber]] y n pitl local cun cësadafuech per i jëuni.
1840:
SeniëurL curat Martin Runggaldier se cruziaá cruziá che l vënie ngrandida la dlieja, deventeda ntant true massa pitla. La dlieja vën slungeda (bonamënter dla lunghëza dla porica) y nce slargeda. Da una y l’autra pert ie unida junteda prò na naveda dla lunghëza de duta la dlieja (ulache l ie i pitli sestli y n va a pista). Pludessegur à ntlëuta messé uní zareda jù la capela dla fraternità dla madona di Abeti, che dëssa vester stata daujin ala dlieja da ntlëuta.
1845:
1856:
N ucajion dla giaurida dl stradon nuef da Pruca ite vëniel nunzià per l prim iede ufizialmënter la mujiga de S. Cristina. Segur iel che aA S. Cristina fòvel ntlëuta bele n cor de dlieja cun orchestre, ma l ne n ie mo nia stat mesum abiné ora da can.
1871:
L curat Sen. Martin Runggaldier arjonj che l vënie finalmënter scumencià a fé l "spedel". L grunt per fe chesc garngran fabricat ie unì scincà propi a cundizion che l muessa vester zechena decësa publich che va a bën de duc!publica.
1874:
1882:
Gran eghes fesc su truep danesc a S. Cristina. Per rengrazierengrazië che degnideguni a messé murì, vëniel fata na pitla pelda sun Plesdinaz, (sot al luech de La Creusc).
1885:
Tla cësa da Dosses vën giaurida la scola per l ziplé., (Cun desplajeiche vën cësta bele stluta do doi ani.)
1888:
La liealia da mont tudëscia y dl’ Austria (Deutsch- Österreichischer Alpenverein) fej su la hitia te ncislesNcisles ti dajan l inuem de «Regensburgerhütte» per fé lecurdé da ulache ie unides la persones che se à cruzià de fé sù chësta hitia.
1898:
1906:
Sun Plan da Tieja vëniel fat per S. Cristina y Sëlva la scolaScola per l zipléd'Ert.
1912:
NL scumënciavën scumenciá a fabriché la scola nueva. Chësc gran fabricat, scialdi da snait per chei ani, à mpermò pudùie unìuni finà defin do la prima gran viera. Bera Luis de Lorp mé à cuntà che ël se lecorda mò avisacuntá coche ntan la viera univel tacà sù sun i puenc nteur scola via saudeies rusc che ne fajova nia bontà y ne laurova nia aslune assé a fé la ferata da Tluses nchin te Plan, che passova pu iust do scola via. A chisc puere perjunieres ti univel ciulà la mans do l spinel via y pona trac su sun i puenc iust tan insù che i ne dajova nia plu sëura cun la pizes di piesc.
Sce aA n valguni ti savova ntlëuta l fabricat true massa gratgrant –y i uemes de chemun messova se lascé cuiné che l ie ben massa de pertendù ulëi meter su na "Università" a S. Cristina – pona pòssen sën zënzauter dì che l ie stat na gran fortuna che n à proietà y fat la scola escila, ti pitan for lerch a duc i sculeies, nce ti ani 60, canche l ne n fova plu de 200!.
N auter fat de gran nteres ie che perPer fé la scola àn petlà scioldi nce dala populazion, metan a jì na gran lotteria.
1915:
Nfin a chësc ann ova nce S.Cristina si cumpania di scizri. Scialdi nteressant iel tlo da di che laLa bandiera di scizri ova messé sparì ntan l tëmp dl fascism y chey n la à abineda mpermò i ani 801980. Sën iëla inò cumededa y fata su da nuef y possa unì purteda nteur canche l ie la prucescions.
1924:
1952:
L vën metù a jì la prima canalisazion dal’ega da bever. N droch sun plaza de dlieja cun na belala scultura de [[Luis Piazza|Luis Piazza de Cudan]] le cordalecorda chësc gran avenimënt da ntlëuta.
1968:
Na grupa de uemes se à metù adum y realisà cun l aiut y bënulëi dla majera pert dla populazion n forma privata, sambenzënza giapany ncecun cuntribuc dala man publica y nce dala « Stille Hilfe », n bel fabricat nuef me per la scolina, ti pitan lerch a doi sezions per n majim de 50 mutons y mutans.
L ann 1992 ie chësc fabricat unì dunà a la chemun cun la cundizion che l reste for n fabricat per la scolina.
1970:
Gherdëina mët a jì i campionac dl mont de schi alpin. Per chësta ucajion vëniel realisedes truepa nfrastrutures nueves te Gherdëina.
S. Cristina giapa na cësa de chemun nueva cun na sala per majera manifestazions.
Per chësta ucajion iesen boni de realisé nce truepa nfrastrutures nueves te Gherdëina.
S.Bas Cristinaite giapa nance cësal decor chemuny nuevala cunmujiga na blota sala per majerala manifestazionsproves.
Bas ite giapa nce l cor y la mujiga na bela sala per la proves.
1973:
A S. Cristina vëniel giaurida na Scola Mesana.
A S. Cristina vëniel giaurida na Scola Mesana. Nchin sën fova cër duc y sculeies sfurzei a ji a Urtijei tla Mesana, ma ajache ilò ne fòvel nia plu lerch assé, ova S. Cristina mussù abiné te curt tëmp na soluzion. Riesc àn pensà de nuzé l vedl spedel, davia che puec ani dant se n fòva jites la munighes y a chëla moda òven messé dé su chesta nfrastrutura de gran mpurtanza.
1980:
Sun porica de dlieja vëniel uní fabricà n orgun nuef. Fat à l orgunda Paolo Ciresa de Tesero tla Val de Flëm, depënt l àda Silvio Senoner da Rijeda.
1981:
I destudafuech, che nchin sen fova te scola bas ite, giapa na sala nueva y plu adateda te n fabricat nuef dlongia scola.
1982:
Nce aA S. Cristina venvën fabricheda na bela cësa per l sport, ulache dantaldut la scoles po’ finalmënterpò tenì si ëures de ginastiga coche se damanda n nseniamënt atuel, may ulache nce duta l’autra lies po’de sport pò fé si atività de sport.
1986:
La dlieja vën restrutureda sciche toca dedit ora. I depënc resta i medemi da dant, ma l ti vën jit do seuradut. Te chesta ucajion veniel nce metu ite n autere populer nuef y doi pulc per la letures. I biei leures de bront ie dl direteur dla scola d'ert [[Martin Demetz]].
1987:
Ntan la restruturazion dl ciampanil sauta ora la vedla data 1525, sot a n pitl bancon dlongia la VII stazion. L ne n ie mo nia stat mesum abiné ora a ciche se referesc chesta data.
1990:
Te Ncisles vën teuta su miec l’ega da bever. Te chesta ucajion vëniel fat ora te ti auté via ala chemun de Sëlva 4 litri al secund.
Per ti tò l gran druch al’ega dan che la ruve ti reservars sëura Tlusel, veniel fat na zentrela dal strom. Chesta ie una dla pueces ulache l vën adurveda l’ega da bever, ma per la cualità dl’ega ne à chësc nia da n dì y per la chemun iel mò na pitla funtana de finanziamënt sëuraprò.
1995:
S. Cristina giapa n bel ciamp dal sport allergiaala lergia, cun n ciamp rerulerreguler per l juech dla codla y n mplant per l atletica lesiera.
For l medem ann giapa i destudafuech inò na senta nueva.
For l medem ann giapa nce i destudafuech na senta nueva, che do relativamënter puec ani fova bele deventeda massa pitla. Chësta senta vën fata danter la Chemun y la senta nueva dla Cassa Raiffeisen, y nce paieda n gran pert da chësta. Tlo iel sen scialdi plu lerch per i auti y nce na blota sala per pudei tenì reunions y nseniamënt per la furmazion che i destudafuech adrova. L majer utl ie dessegur chël de vester sun stradon.
1996:
2000:
La scolina, deventeda massa pitla y nia plu cis adateda ai tëmps de aldidancuei, vën ressaneda y ngrandida. Daper moinlafé àlerch lercha trëi sezions.
==Galaria dales fotografies==
<gallery>
| 