"Cultura": Desfarënzia danter les verjiuns

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Nessun oggetto della modifica
Nessun oggetto della modifica
Rissa 1:
'''Cultura'''
 
La cultura ladina é scialdi plu rica de cie che i vejins de chesta comunité rata. Ma a chisc vejins che ne capesc nia l lingaz, ti fàlel i strumenc de basa por giudiché chesta cultura, desche al fala gonot ence l'interes y la comprenjion: olache al domineia l cliché, él puecia o deguna lerch per la diferenziazion.
Rissa 20:
I misters dl mit de Fanes é vegnus aloghés te Fanes permò plu tert, nasciù é l complès te n contest cotant maiour. L corp dles liejendes é nasciù te n temp olache l raion ladin (o protoladin) fova ciamò cotant maiour.
 
'''Ganes y salvans'''
Dla tradizion fej pert les conties de ganes y salvans, de bones persones de bosch, a cheles che la jent ti lascia gonot sintì mancianza de respet. An à gonot volù vedei te chestes figures i avons (antenac), les popolazions sburledes demez da nosta zivilisazion. Ala se trata endere de figures dla mitologìa romana (Silvanus y Aquanes) - figures ch'an enconta te plu variantes tl raion alpin entier.
Truepes stories végnel conté ence dl orco, de stries y strions, de pac con l malan y d'auter. Ence i fac storics àn enfornì su empera. Ti stritoc de confin anter Mareo y Ampez végnel enscí conté che i oms ampezans à fat n pat con l malan per avei forzes souranaturales y ester bogn da porté l gran pedron da termen. Canche na fancela à scraié dal spavent "Iesses Maria", à i oms perdù te n colp sies forzes y é vegnus sepolis sot l pedron.
N documentadour dla tradizion orala é stè Tita (Jan Batista) Altonn da Calfosch (1845-1900), vegnú conesciú ence desche poet y essayist.
 
[top] '''Linguistica ladina'''
 
Desche pionier dla linguistica ladina moderna pòn conscidré Joseph von Planta che à bele dl 1775 porté dant a la Royal Society a London sia "Storia dl lingaz rumanc". L test é vegnù stampé n ann do a Coira. Per i Ladins dles Dolomites à Micurà de Rü (Nikolaus Bacher) abù na gran emportanza: al à bele dl 1833 scrit na gramatica ladina, y bele enlaouta àl vedù l debujegn de n lingaz scrit unifiché per duc i Ladins dles Dolomites.
 
'''Un n lingaz'''
Isaia Ascoli. Bele dant da trueps agn à esperc vedú ite che l rumanc, ladin y furlan é dialec desvalifs de un n lingaz soul. Laour da pionier de chest vers à fat dantadut Graziadio Isaia Ascoli (1829-1907), da Gorize, y Theodor Gartner (1843-1925).Ascoli à tres si studes "Saggi ladini" (1873), fac dret avisa, per l prum iade ilustré y splighé a livel scientifich i trei raions ladins. Al à bele enlaouta metù a jì cie che an nomineia encuei "enrescida de ciamp". Te sie manual dl lingaz y dla leteratura retoromana àl crié na tratazion sintetica che n'é enfin a encuei nia ciamò gnuda sostituida per completeza y conescenza dl argoment.
Trueps esperc te truepes universités de dut l mond à da enlaouta encà confermè che l ladin é n lingaz, ai à confermè ence la unité de rumanc, ladin y furlan: trei idiomns de un n lingaz soul.
Rissa 35:
Ti ultims agn él vegnù intensivé i laours linguistics sun l ladin. Da nominé é Lois Craffonara, per agn diretour dl Istitut Cultural Ladin "Micurà de Rü". Trueps linguisc' da foradecà à completé con el sies conescenzes dla realté de lingaz tla Ladinia.
 
'''
Tradizion scrita'''
 
'''Dolomites'''
Tradizion scrita
 
Dolomites
Valgugn documenc isolés per ladin àn dal 1600 inant - nascius ései la maiour pert dal debujegn de comuniché con la popolazion te sie lingaz. Tla aministrazion regolara ne fòvel deguna lerch per l ladin.
1833 Micurà de Rü prova da enjigné ite n lingaz scrit unifiché per duc i Ladins dles Dolomites. L manoscrit ne vegn nia publiché.
Line 50 ⟶ 51:
 
 
'''Grijons'''
Grijuns
 
La tradizion scrita dl rumanc met man tl 16eisem secul; la sburla prinzipala vegn da la Reforma (y da la Contrareforma) y da la intenziun perchel da ti fé avei a la jëntjent na letura de utl moral te sie lingaz.
L'om politich dla Engiadina Auta Gian Travers à scrit l prum document rumanc che an conesc: l'ann 1527 àl adorè l lingaz dla oma per n scrit de defenura politica vegnuda publicheda te forma de manoscrit. Les prumes publicazions stampedes per rumanc é vegnudes fora dl 1552: N catechism y n abezé per l'Engiadina Auta. L'autur é Jachiam Bifrun, notar a Samedan. Puec agn plu tert (1560) àl fat la traduzion dl Nuef Testament (idiom puter). L lingaz é strument per la religion.
N gran suzes à abù dantadut does publicazions: "Il vêr sulaz da pievel giuven" (La dreta aorela curta per jent joena, 1611), che é vegnù publiché ciamò 12 iadesc per rumanc, 11 iadesc per todesch y 7 iadesc por talian. Gran reson à ence abù la "Consolaziun dell'olma devoziusa" (Consolazion dl'alma dota, 1690), n liber de orazion catolich con cianties che vegn en pert ciantedes ence encuei ciamò. L liber é vegnù publiché 11 iadesc enchin a tl 1945.
Tres l'adoranza religiousa romagn i idioms rumanc amarscés da la desvalivanza de confescion, ruvé a n lingaz scrit unifiché n'é die a la longia nia poscibel.
 
'''Friul'''
 
Tl Friul fova l lingaz vegnù adorè publicamenter enchin a che an ova enstesc tles mans l'aministrazion con l Patriarcat de Acuileia (1420). An conesc documenc p.e. dla scola notarila de Cividât dl 14eisem secul. Do l'anescion a Aunejia ne vegn l furlan nia plu adoré tla aministrazion.
La storia dla leteratura furlana met man tl Renasciment con de plu figures de emportanza. Pier Paolo Pasolini. Al n'é nia na leteratura religiousa, nience leteratura popolara, de folclor, ma leteratura profana dla mondanité. Da chest temp àn ence les prumes traduzions da d'autres leteratures. Ti secui vegnus do à la leteratura furlana abú trueps poec ezelenc, desche Ermes di Colorêt, Pieri Zorut (che à tres si calendri porté pro a renforzè la koiné furlana), Caterina Percude.