"Cultura": Desfarënzia danter les verjiuns

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Nessun oggetto della modifica
Mizardellorsa (descuscion | contribuc)
Nessun oggetto della modifica
Rissa 1:
Cun la [[parola]] '''cultura''' iel minà duta la formes de esprescion dl’[[ert]], dla [[leteratura]], dl [[teater]], dla [[Musiga|mujiga]] de n popul o de n raion.
 
= Cultura ladina =
Rissa 14:
 
Dret afascinant y complès é le [[Le Rëgn de Fanes|mit de Fanes]]. Les raijes de chest mit va zeruch de plu milesc de agn. La trasformazion de jent te tiers é n element dret vedl che an giata ence tles liejendes di Indians. L totem tl mit de Fanes n'é nia n simbul de podesté, dla ciacia (variuel o auter), ma de modesté lieda a la tera, n tier spave: la muntagnola.
 
L mel n'é nia metafisich, ma fej pert dla tera desche l ben: [[Spina de Mul]], l strion che se trasformeia te nuetes de temporal te n schelet de n musc, n'à nia de diabolich, al n'adora degun pat con l'infern, ma al à sia forza dla natura. La vijion [[Cristianejim|cristiana]] dl mond con sia conzezion dl mel à lascè dret pueces fusties tl mit de Fanes.
 
N motif costant é l matriarcat. Tl [[mit]] de Fanes (y tles liejendes ladines en general, cotant manco o endut nia endere tles liejendes dl Tirol o di vejins talians) él dantadut o porì les eles che tol dezijions y arven i avenimenc. I ei endere porta la decadenza canche ai tol dezijions: L re de Fanes ven sie regn y vegn per ciastich trasformè te crep. L'inom dl re fauz ti dà l'inom al jouf a sud de Fanes ([[Ju de Falzares|Fauzarego]]).
I misters dl mit de Fanes é vegnus aloghés te Fanes permò plu tert, nasciù é l complès te n contest cotant maiour. L corp dles liejendes é nasciù te n temp olache l raion ladin (o protoladin) fova ciamò cotant maiour.
Line 20 ⟶ 22:
==Ganes y salvans==
Dla tradizion fej pert les conties de ganes y salvans, de bones persones de bosch, a cheles che la jent ti lascia gonot sintì mancianza de respet. An à gonot volù vedei te chestes figures i avons (antenac), les popolazions sburledes demez da nosta zivilisazion. Ala se trata endere de figures dla mitologìa romana (Silvanus y Aquanes) - figures ch'an enconta te plu variantes tl raion alpin entier.
 
Truepes stories végnel conté ence dl orco, de stries y strions, de pac con l malan y d'auter. Ence i fac storics àn enfornì su empera. Ti stritoc de confin anter Mareo y Ampez végnel enscí conté che i oms ampezans à fat n pat con l malan per avei forzes souranaturales y ester bogn da porté l gran pedron da termen. Canche na fancela à scraié dal spavent "Iesses Maria", à i oms perdù te n colp sies forzes y é vegnus sepolis sot l pedron.
N documentadour dla tradizion orala é stè [[Jan Batista Alton|Tita (Jan Batista) Altonn]] da Calfosch (1845-1900), vegnú conesciú ence desche poet y essayist.
Line 29 ⟶ 32:
Bele dant da trueps agn à esperc vedú ite che l rumanc, ladin y furlan é dialec desvalifs de un n lingaz soul. Laour da pionier de chest vers à fat dantadut Graziadio Isaia Ascoli (1829-1907), da Gorize, y Theodor Gartner (1843-1925).Ascoli à tres si studes "Saggi ladini" (1873), fac dret avisa, per l prum iade ilustré y splighé a livel scientifich i trei raions ladins. Al à bele enlaouta metù a jì cie che an nomineia encuei "enrescida de ciamp". Te sie manual dl lingaz y dla leteratura retoromana àl crié na tratazion sintetica che n'é enfin a encuei nia ciamò gnuda sostituida per completeza y conescenza dl argoment.
Trueps esperc te truepes universités de dut l mond à da enlaouta encà confermè che l ladin é n [[lingaz]], ai à confermè ence la unité de rumanc, ladin y furlan: trei idioms de un n lingaz soul.
 
Al n'é endere sté trueps y al n'é ciamò che vuel conscidré l ladin desche dialet talian. Per ruvé a n tel resultat, méssen manipolé analises linguistiches. Fat vegn chest dantadut per motifs politics.
 
Ti ultims agn él vegnù intensivé i laours linguistics sun l ladin. Da nominé é Lois Craffonara, per agn diretour dl Istitut Cultural Ladin "Micurà de Rü". Trueps linguisc' da foradecà à completé con el sies conescenzes dla realté de lingaz tla Ladinia.
 
Line 40 ⟶ 45:
 
Con [[Angelo Trebo|Agno (Angelo) Trebo]] (1862-1888) fej la [[leteratura ladina]] l vare tla poesia lirica. Trebo scriv poesies en pert dassen da la ria luna. Dlongia poesies de descrizion dla natura àl scrit poesies, olache al ilustreia - con glai al cuer - i sentimenc sciche tla leteratura mondiala. Angelo Trebo à ence scrit l test per les does operetes "Le scioz de San Jenn" y "Le ciastel dles stries".
 
L poet, storich y filologh [[Jan Batista Alton|Tita Altonn]] (1845-1900). Tita Altonn à coiù adum liejendes y tradizions.
 
Line 58 ⟶ 64:
La storia dla leteratura furlana met man tl Renasciment con de plu figures de emportanza. Pier Paolo Pasolini. Al n'é nia na leteratura religiousa, nience leteratura popolara, de folclor, ma leteratura profana dla mondanité. Da chest temp àn ence les prumes traduzions da d'autres leteratures. Ti secui vegnus do à la leteratura furlana abú trueps poec ezelenc, desche Ermes di Colorêt, Pieri Zorut (che à tres si calendri porté pro a renforzè la koiné furlana), Caterina Percude.
N sbunf nuef giata la leteratura furlana entratant la Seconda Vera tres Pier Paolo Pasolini. L talian Pasolini empara l furlan, lingaz de sia uma, y scriv poesies y n toch de teater (I Turcs tal Friûl) per furlan.
 
Tres la fondaziun dla Academiuta de lenga furlana dl 1945 à Pasolini metù na pera de cianton nueva, na generazion de poec entiera é vegnuda ispireda da el.
Pasolini, atif ence politicamenter, fova n sostegnidour apascionè dla gauja ladina - dl furlan dìjel: "Lingua ladina dunque, non dialetto alpino".