"La scola ladina": Desfarënzia danter les verjiuns

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Nessun oggetto della modifica
Nessun oggetto della modifica
Rissa 12:
Tla scoles de Fascia veniel ultimamënter metù ndrova l model trentin de scola trilinguala, cun materies nseniedes nia mé per talian, ma nce per tudësch y per inglëisc, aldò dla metodologia CLIL. Seuraprò iel nce materies nseniedes per ladin. L atestat de ladin per nsenianc ti dà la prezedënza per i posc' de nseniamënt.
Te Fedom y via n Ampëz iel unì metù man da curt tëmp cun una n' ëura de nseniamënt dl ladin tla scoles elementeres, ma for mé cun la aprovazion di genitoresc, aldò dla lege 482.
 
==Educazion y mendranzes==
 
La situazion dla mendranzes ne ie nia dlonch medema; l n ie de teles che se n stà miec y de teles che à de gran problemes a sëuraviver. Sanbën depëndel da deplu gaujes coche na mendranza se n stà y ciuna puscibiliteies che la à de crëscer n pesc y de flurì. La situazion iuridica de na mendranza ie l pont fundamentel, ma nianca de bona leges y normes de scunanza ne jova a truep sce la situazion soziela o economica o culturela de na populazion ne ie nia bona.
 
L vën dit “Na mendranza seuraviv sce la uel!”, ma chësc ie saurì dit, sce la cundizions dut nteurvia ne tleca nia… L seuraviver de na mendranza ne ie nia assé te n mond che se muda tan dassën sciche l nost. L uel nce vester n plan per na mendranza, na vision per si daunì y chel mancia suvënz, ajache l ne ie nia prospetives aldò o i problems de uni di ie tan pesoc che n se vëij nia seurora de svilupé idees y visions per l daunì.
 
Pona possen usservé, y chël ie bën na mueia, che la mendranzes à suvenz la tendënza a se spartì dassën dedite, iust la plu dëibles, y chësc ne porta sanbën nia pro a n anterveder per i destins dla populazion, che se dumandëssa alincontra n tenì adum sterch, almanco sun i ponc plu mpurtanc per seguré la prospetives per l daunì.
 
==Ciuni ie pa chisc ponc fundamentei per na mendranza?==
 
Dantaldut l mpëni per l seuraviver y l crëscer dl lingaz. Sun chësc pont se gëura suvënz bele l cunfront danter la pertes de chësta chemunanzes, davia che suvënz mancia mpue la autostima da pert di cumpunënc dla mendranza n cont dl valor dla rujenedes de mendranza cunfront a de autra rujenedes che n cunësc y che n rata sibe plu mpurtantes. Chësc ie l fenomenn che n tlama “defizit de prestige” che ti dà tan da cë a chëi che se cruzia de mantenì la pitla rujenedes.L ie tler che na gran rujeneda , dantaldut sce l ie la rujeneda ufiziela de n Stat o de na Region, à n majer pëis y n majer prestige de na pitla rujeneda de mendranza, unfat sce la ie o ne ie nia la “rujeneda de la oma”, chëla dl cuer, te chëla che n se sënt da cësa y cun chëla che n se identifichea…
 
La mpurtanza de na rujeneda coche mesun de comunicazion te n cheder plu lerch, che ne sibe nia mé la familia o l pitl paesc, ie de n zaron plu determinanta dla rejons sentimenteles che nes fej bater l cuer plu dassën per nosta rujenedea dla oma. Tlo possen bën se stizé sun gaujes economiches o zeviles, davia che suvënz l degré de padronanza de na gran rujeneda determinea la posizion soziela de na persona. Chësc vel mo de plu te raions ulache n adrova deplu rujenedes, sciche tlo da nëus, ulache n spiza scialdi de plu la urëdles y n mët scialdi plu averda sce na persona sa bën da adurvé na gran rujeneda sciche l se toca che no te autri raions, ulache a chisc details ne ti vëniel nia dat gran pëis…
 
Per dì: a n Ladin ne ti vëniel nia tan gën perdunà fai gramaticai o nce mé stilistics, cunfront a n cumëmber de na gran chemunanza de populazion, sciche talians o tudësc, che se prova a vel maniera de adurvé la autra rujeneda. Dai Ladins se pertendun belau na perfezion de un de rujeneda dla oma tudëscia o taliana, canche n ne abadea nia tan sce l sebe bën avisa si lingaz dla oma…Chësc ie paradox, ma la ie nscila…Sce n pënsa do avisa, ie nce l sistem scolastich te nosta valedes de Gherdëina y Badia, fat aldò che n arjonje n livel scialdi aut de cumpetënza tl tudësch y tl talian, y aldò de chël vënien mesurei suvënz, nia tan sce n rejona bën aldò l ladin…
 
Da chësc fat possen interpreté n prestige soziel dl ladin scialdi sota chël dl tudësch y dl talian, per nia rujene´ dl inglëisc che ie aldidancuei deventà n “must” per uni persona che uel se fé streda sun chësc mond globalisà.
 
Dal’ autra pert possen nce usservé che ti ultimi tëmpes vëniel scialdi metù plu averda de coche n rejona ladina, almanco ti media o te situazions ufizieles, canche dal’ autra pert vëniel nia dinrer scialdi slaudernà tla adurvanza privata cun l ladin. Chësc ie l resultat de na cërta ufizialisazion dl ladin ti ultimi dejeneies y chësc ie inò gaujà sanbën dala aplicazion de cërta normes de scunanza che à pià pé nce tla valedes ladines, per ejëmpl l duvier de cunëscer la trëi rujenedes ufizieles y de les adurvé te cërta situazions formalisedes.
 
Cun chësc uei mé dì che l possa nce vester na cërta discrepanz danter adurvanza publica y privata de na rujeneda de mendranza, nscila che p.e. la adurvanza formaliseda te situazions ufizieles possa miuré, canche chëla a livel spontann te familia o te situazions informeles possa nce deventé piecia… L ne ie nia n automatisma danter la doi cosses y l fossa na ilujion miné che n posse, te na democrazia, sfurzé la jënt a se urienté linguisticamënter o culturalmënter de un n viers o de n auter, mé tres regulamënc o normes …
 
==Nsenië leteratura ladina te scola==