"Anpezo": Desfarënzia danter les verjiuns
Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Rissa 24:
== Frazions ==
L zenter urban de Ampez é loghé plu o manco al zenter tla lergia ciavuelera ampezana, encertleda da dutes les pertes dai creps dolomitcs plu auc. Zacan fova l paisc partì su te na schira de viles sternudes fora te tradizionalmenter 28 frazions/viles che se à unì plu tert sot al inom Cortina, una dles viles logheda plu al zenter. Les viles de Ampez é: '''Agabona, Cadelverzo, Ciadin, Cianpo, Ciamulera, Fiames, Fraina, Mortija, Pian da Lago, Pocol, Socus, Socol, Staulin, Zuel, Graa o Gnoche, Alverà, Ciae, Ronco, Lazedel, Col, Jilardon, Guargné, Cortina, Pezié, Doneà, Meleres, Crignes y Cianderìes.''' Con la orida dl turism tla seconda pert dl Nuefcent se à n valgunes de chestes viles deslarié tant che encuei ne ciàfien nia plu saurì da les cerne dal zenter de paisc.
Demé les viles plu dezes é restedes enfin a encuei a la vedla, dalonc dal fracac dl zenter. La streda plu conesciuda de Cortina é l Corso Italia (n iade Corso Vittorio Emanuele) y les stredes dlongia olàche an enconta n grum de boteighes renomedes (Bulgari, Benetton, Geox y e.i). Un n simbol de Cortina é endere dutaorela la Cooperativa de Cortina metuda en pe dl 1893 sot al inom de "Consumverein Ampezzo". Te chest zenter comerzial, olàche al laora 200 persones, pòn compré ite n pue de dut, dal guant a la speisa enfin a feramenta. Plu inant tla plaza Venezia tròen l Café Lovat, un di plu conescius de Ampez y dlongia la Ciasa de ra Regoles, un di edifizes plu emportanc per la comunité ampezana con laite la aministrazion regoliera y n museum etnografich. Chilò végnel aministré i bens comuns, i bosc y les pastures, aladò de vedles regoles, clamedes laudes, che va bonamenter endaour al temp di langobards. Tla ciavuelera ampezana y raions entournvia él 11 Regoles raionales desvalives: la Regola auta de Lareto, la Regola auta de Ambrizora, la Regola de Zuel, la Regola de Cianpo, la Regola de Pocol, la Regola de Rumerlo, la Regola de Ciadin, la Regola de Ciae, la Regola bassa de Lareto, la Regola de Mandres y la Regola de Freina.
Line 32 ⟶ 31:
Te temps preistorics fova la ciavuelera de Ampez bonanementer nuzeda d'isté da ciaciadours de cerfs y de ciamourc. Dl 1986 àn descorì tla picera fopa de Mondeval de Soura, dlongia la Croda da Lago a 2150 m, sot a n pedron ite na sepoltura dl temp castelnovian da chela che an à podù tré l prum iade conclujions sun la vita di ciaciadours alauta anter la fin dl Mesolitich y l scomenciament dl Neolitich (7000-8000 dant Crist). Dessegur ésen ence che tla Ciadoura él ruvé i Paleovenec, n popul indoeuroepich, dal VI secul dant Crist inant. Tl IV secul dant Crist él derot ite tribus celtiches.
Dl 225 dant Crist à i Romans metù man de gre en gre de tó ite la Gallia Cisalpina, dl 181 dant Crist él vegnù fondé la colonia latina de Aquileia desche stazion per les relazions con l regn norich di Celtesc. I "Carnesc" na tribù celtica tla Cergnia (encuei provinzia de Udin, Friul) é vegnus sotmetus dai romans en l ann 35 dant Crist. Entourn a chest aveniment dateien ence la romanisazion
I ampezans é dagnora stés dret enjignoui ence devers les autorités austriaches. Canche dl 1968 él vegnù istituí te duta l'Austria i Capitanac y les bachetes se à i ampezans atira fat inant a Desproch per cialé de giaté na sia zircoscrizion politich-aministrativa, zenza messei jì a Bornech per formalités burocratiches. Deberieda con Fodom él enscí vegnù metù su l mender capitanat dl Imper Austroungarich y l soul dut ladin.
Na menzion se merita ence l Ciastel de Potestagn de chel che an afustia demé plu n valgunes ruines. Al se trata de na forteza medievala che é bonamenter vegnuda costruida dl 1077 dai patriarcs aquileians y passeda plu tert ai grofs trevisans de Camino. La rejoneda ampezana pertegn clermenter al dia-sistem linguistich ladin, enceben che ala à sourantout n valgunes inovazions dal aunejian, p.ej. l vocal final. Na carateristica che l ampezan partesc con l badiot, dantaldut l idiom mareo, é l rotazism, vuel dì l -l- deventa -r- anter does vocales: p.ej. scora vs. scola. L ampezan va ciamò n vare plu inant, ence l articul fenimin sona "ra".
|