"Anpezo": Desfarënzia danter les verjiuns

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Rissa 28:
 
Demé les viles plu dezes é restedes enfin a encuei a la vedla, dalonc dal fracac dl zenter. La streda plu conesciuda de Cortina é l Corso Italia (n iade Corso Vittorio Emanuele) y les stredes dlongia olàche an enconta n grum de boteighes renomedes (Bulgari, Benetton, Geox y e.i). Un n simbol de Cortina é endere dutaorela la Cooperativa de Cortina metuda en pe dl 1893 sot al inom de "Consumverein Ampezzo". Te chest zenter comerzial, olàche al laora 200 persones, pòn compré ite n pue de dut, dal guant a la speisa enfin a feramenta. Plu inant tla plaza Venezia tròen l Café Lovat, un di plu conescius de Ampez y dlongia la Ciasa de ra Regoles, un di edifizes plu emportanc per la comunité ampezana con laite la aministrazion regoliera y n museum etnografich. Chilò végnel aministré i bens comuns, i bosc y les pastures, aladò de vedles regoles, clamedes laudes, che va bonamenter endaour al temp di langobards. Tla ciavuelera ampezana y raions entournvia él 11 Regoles raionales desvalives: la Regola auta de Lareto, la Regola auta de Ambrizora, la Regola de Zuel, la Regola de Cianpo, la Regola de Pocol, la Regola de Rumerlo, la Regola de Ciadin, la Regola de Ciae, la Regola bassa de Lareto, la Regola de Mandres y la Regola de Freina.
 
 
== Storia ==
 
Te temps preistorics fova la ciavuelera de Ampez bonanementer nuzeda d'isté da ciaciadours de cerfs y de ciamourc. Dl 1986 àn descorì tla picera fopa de Mondeval de Soura, dlongia la Croda da Lago a 2150 m, sot a n pedron ite na sepoltura dl temp castelnovian da chela che an à podù tré l prum iade conclujions sun la vita di ciaciadours alauta anter la fin dl Mesolitich y l scomenciament dl Neolitich (7000-8000 dant Crist). Dessegur ésen ence che tla Ciadoura él ruvé i Paleovenec, n popul indoeuroepich, dal VI secul dant Crist inant. Tl IV secul dant Crist él derot ite tribus celtiches.
Line 34 ⟶ 37:
I ampezans é dagnora stés dret enjignoui ence devers les autorités austriaches. Canche dl 1968 él vegnù istituí te duta l'Austria i Capitanac y les bachetes se à i ampezans atira fat inant a Desproch per cialé de giaté na sia zircoscrizion politich-aministrativa, zenza messei jì a Bornech per formalités burocratiches. Deberieda con Fodom él enscí vegnù metù su l mender capitanat dl Imper Austroungarich y l soul dut ladin.
Na menzion se merita ence l Ciastel de Potestagn de chel che an afustia demé plu n valgunes ruines. Al se trata de na forteza medievala che é bonamenter vegnuda costruida dl 1077 dai patriarcs aquileians y passeda plu tert ai grofs trevisans de Camino. La rejoneda ampezana pertegn clermenter al dia-sistem linguistich ladin, enceben che ala à sourantout n valgunes inovazions dal aunejian, p.ej. l vocal final. Na carateristica che l ampezan partesc con l badiot, dantaldut l idiom mareo, é l rotazism, vuel dì l -l- deventa -r- anter does vocales: p.ej. scora vs. scola. L ampezan va ciamò n vare plu inant, ence l articul fenimin sona "ra".
Cie che la storiografia taliana ascon via é i movimenc autonomistics che peia via da Ampez do la pruma vera y dantaldut do la seconda vera mondiala. Sot al regim fascist é Ampez y Fodom dl 1923 vegnus metus pro la provinzia de Belun. Tla storia de Ampez fova chest l prum iade che al fova n folestier a cef dl comun y che ne respetova nia i vedli derc/privilegs ampezans. Pro les opzions dl 1939 ova gran pert di ampezans dé ju declarazions che sie lingaz ne fova mai sté l todesch, cie che fova ence veir. Demé n 4% di ampezans à opté forapert. Sot a la ocupazion todescia, "raion operazional Alpenvorland", anter l 1943 y l 1945, é Ampez deberieda con Fodom y Col endò ruvés pro la provinzia de Bulsan. Prums rais de speranza lomina a la fin dla seconda vera mondiala. Atira do la vera jia esponenc ampezans n rodul clef pro l prum moviment politich-cultural.


== "Jent Ladina Dolomites y Union di Ladins" ==

Al é ampezans, i recordon Sisto Ghedina y Sisto de Bigontina (respetivamenter president y secreter), che se met a cef dl moviment "Zent Ladina Dolomites" che se damana n cianton autonom ladin dl tip svizer confederé a la provinzia de Bulsan. Les ghiranzes politiches metudes ju enlaouta dl 1946 deberieda con les unions di ladins fova:
1) reconesciment dl grup etnich ladin dles Dolomites (Ampez, Fodom y Col, Val Badia, Fascia y Gherdeina y enlaouta ciamò i ladins de Flem) desche popolazion con sie lingaz, sia cultura, sies tradizions, sie artejanat, sia industria, sies usanzes y si costums;
2) de fé pert integranta dla provinzia de Bulsan y perchel l'agregazion a chesta provinzia aministrativa dles bachetes de Ampez, de Fodom y de Col, de Fascia y enlaouta ence di ladins de Flem;