"Anpezo": Desfarënzia danter les verjiuns

Contenuto cancellato Contenuto aggiunto
Nessun oggetto della modifica
Nessun oggetto della modifica
Rissa 1:
{{AnpezanDolomitan}}
{{Infobox comun talian
|Inom luech = Anpezo<br />''(Cortina d'Ampezzo)''
Rissa 23:
 
'''Anpezo o Ampez''' é n comun dla provinzia de Belun olàche al vegn rejoné [[Lingaz ladin|ladin]].
Anpezo é l comun plu grand dla [[Ladinia|Ladinia Dolomitica]], cun ntourn 6000 abitanc.
L é n zenter renomé dl turism internazional y dl jet-set.
Storicamenter ova Anpezo derc importanc de autogovern tles Regoles, per la pastures, i bosc y la cuntrada aministrada dai Regolieres locai.
Do i seculi sota l Patriarcat de Aquileia, é Anpezo rové sota [[Unieja|Aunejia]] y dapò sota Maximilian I de Austria.
I monumenc plu mportanc é la Dlijia de ploania cun n bel auter de Brustolon y n ciampanil scialdi aut de model venezian-furlan, simbol dl comun.
Mpurtanta é ince la dlijia dla Madona dla Defesa.
Storicamenter mpurtanc é i resc' dl Ciastel de Podestagn (Peutelstein) y la residenza De Zanna.
De bela pitures murals é sun la vedla Ciasa de Comun y la Ciasa de Ra Regoles, che à n bel Museum local y la colezion de pitures Rimoldi de gran valuta artistica.
Storicamenter nteressant é l Comun, che fova dant la senta dla Bezirkshauptmannschaft de Anpezo, Col y [[Fodom]], la plu pitla dla Monarchia Austriaca.
Tres la Olimpiades da d' invern dl 1956 é Anpezo gnì cunesciù soura dut l mond, cun infrastrutures y implanc de gran inom, coche l purtoi dles Tofanes, senta de garejedes internazionales de Copa dl Mond.
Dal pont de veduda naturalistich recordons l Parch Natural dles Regoles de Anpezo te Traonanzes y [[Fanes]].
 
== Frazions ==
Rissa 45:
== Storia ==
 
Te temps preistorics fova la ciavuelera de Ampez bonanementer nuzeda d'isté da ciaciadours de cerfs y de ciamourc. Dl 1986 àn descorì tla picera fopa de Mondeval de Soura, dlongia la [[Croda da Lago]] a 2150 m, sot a n pedron ite na sepoltura dl temp castelnovian da chela che an à podù tré l prum iade conclujions sun la vita di ciaciadours alauta anter la fin dl [[Mesolitich]] y l scomenciament dl [[Neolitich]] (7000-8000 dant [[Gejú Crist|Crist]]). Dessegur ésen ence che tla Ciadoura él ruvé i Paleovenec, n popul indoeuroepich, dal VI secul [[Anno Domini|dant Crist]] inant. Tl IV secul dant Crist él derot ite tribus celtiches.
Dl 225 dant Crist à i Romans metù man de gre en gre de tó ite la Gallia Cisalpina, dl 181 dant Crist él vegnù fondé la colonia latina de Aquileia desche stazion per les relazions con l regn norich di Celtesc. I "Carnesc" na tribù celtica tla Cergnia (encuei provinzia de Udin, Friul) é vegnus sotmetus dai romans en l ann 35 dant Crist. Entourn a chest aveniment dateien ence la romanisazion dl Ciadoura y dl raion ampezan che fajarà spo pert dl "municipium Julium Carnicum". Tl VI secul do Crist fondeia i Langobards l Ducat dl [[Friul]] che tol ite ence l ciadin ampezan. Dl 774 sotmet [[Carl le Gran|Carl Magn]] i langobards y l Ciadoura deventa na contea dl regn franch. Dl 1077 ti sourandà l re franch Enrì IV al patriarch de Aquileia Sigert dut l Friul con la Ciadoura y Ampez.
[[File:Cortina dall'alto.jpg|thumb|200px|Anpezo]]
 
Enfin al 1335 fej Ampez pert dl raion di grofs trevisans de Camino. Tl temp anter l 1335 al 1420 giaud Ampez, deberieda con duta l Ciadoura, de n temp de autonomia sot a la giurisdizion de Aquileia. L patriarcat aquileian se desfej endere su y ruva sot al domine de Aunejia. En l ann 1511 tol ite l emperadour Massimilian dl'Austria do veres longes con la Serenissima Ampez y l confin vegn metù anter Ampez y San Vit de Ciadoura tla localité che an clama dutaorela Dogana Vedla. Condut che les dominazions se barata ju ti garétel a Ampez de mantegnì si "statuc" dl 1338, regoles y leges per stravardé sia autonomia legislativa y aministrativa, enceben sot a la giurisdizion dl Patriarch de Aquileia empruma y de Aunejia dedò. Ence i imperadours austriacs[[austria]]cs reconfermeia chisc privilegs. L comun de Ampez podova enscì se autogoverné a na maniera da envidié. An rejona ence di temps d'aur dla "republica ampezana". Tout fora na curta spana dal 1796 al 1813, entant les invajions napoleoniches[[napoleon]]iches, é Ampez sot al Imper austriach y [[Tirol]] per ben 400 agn, desche les autres [[valedes ladines]] enfin al 1918 tres dutes les [[Viera|veres]] y desgrazies che chest à ence comporté.
 
I ampezans é dagnora stés dret enjignoui ence devers les autorités austriaches. Canche dl 1968 él vegnù istituí te duta l'Austria i Capitanac y les bachetes se à i ampezans atira fat inant a [[Dispruch|Desproch]] per cialé de giaté na sia zircoscrizion politich-aministrativa, zenza messei jì a Bornech per formalités burocratiches. Deberieda con Fodom él enscí vegnù metù su l mender capitanat dl Imper Austroungarich y l soul dut ladin.
 
Na menzion se merita ence l Ciastel de Potestagn de chel che an afustia demé plu n valgunes ruines. Al se trata de na forteza medievala che é bonamenter vegnuda costruida dl 1077 dai patriarcs aquileians y passeda plu tert ai grofs trevisans de Camino. La rejoneda ampezana pertegn clermenter al dia-sistem linguistich ladin, enceben che ala à sourantout n valgunes inovazions dal aunejian, p.ej. l vocal final. Na carateristica che l ampezan partesc con l badiot, dantaldut l idiom mareo, é l rotazism, vuel dì l -l- deventa -r- anter does vocales: p.ej. scora vs. scola. L ampezan va ciamò n vare plu inant, ence l articul fenimin sona "ra".
Rissa 61:
 
Al é ampezans, i recordon [[Sisto Ghedina]] y Sisto de Bigontina (respetivamenter president y secreter), che se met a cef dl moviment "Zent Ladina Dolomites" che se damana n cianton autonom ladin dl tip svizer confederé a la provinzia de Bulsan. Les ghiranzes politiches metudes ju enlaouta dl 1946 deberieda con les unions di ladins fova:
:1) reconesciment dl grup etnich ladin dles Dolomites (Ampez, Fodom y Col, [[Val Badia]], [[Fascia]] y [[Gherdëina|Gherdeina]] y enlaouta ciamò i ladins de Flem) desche popolazion con sie lingaz, sia cultura, sies tradizions, sie artejanat, sia industria, sies usanzes y si costums;
:2) de fé pert integranta dla provinzia de Bulsan y perchel l'agregazion a chesta provinzia aministrativa dles bachetes de Ampez, de Fodom y de Col, de Fascia y enlaouta ence di ladins de Flem;
:3) de ester liés tl destin con les popolazions dla provinzia de Bulsan, ajache liés a d'eles per rejons economiches, turistiches y someies etniches;
Rissa 68:
Chisc ponc vegn spo splighés tl menú tles anotazions.
 
Ai 15 de jugn dl 1946 se à raprejentanc de dutes les valedes ladines abiné sun jouf de Frera per mete su ofizialmenter l moviment politich "Zent Ladina Dolomites" che à arjont enuncheltant enfin a 10.000 adejions. L moviment laora deberieda con la Svp, mana fora memorandums, tol su contac con les autorités talianes, partesc fora jolantins, tegn y se damana n plebiscit y la reunificazion de duc i ladins sot a [[Bulsan]]. Via en Ampez arjonj "Zent Ladina Dolomites" dl 1946 la maioranza tl consei de comun. Ma la desfata dl 1948 fova antia. Tl statut nuef de autonomia per la region [[Trentin-Südtirol|Trentin-Sudtirol]] végnel confermé i confins trac dal fascism dl 1923, Ampez y Fodom resta defora. L moviment "Zent Ladina Dolomites" dà su les ativités, ma la colaborazion y la identificazion con i ladins dl Sela é juda inant enfin a encuei con les unions di ladins che é nasciudes en chi agn damprovia te Gherdeina, tla Val Badia, te Fascia y ta Fodom.
 
== Lians ==
[[Valedes ladines]]
 
[[af:Cortina d'Ampezzo]]