Utente:Moroder/Articul

Articul per Ladin Gherdëina

Jan Demëine Mahlknecht
.
Auter inuem	Johann Dominikus Mahlknecht, Vedl Pana
Nasciù/da	23 de juni 1724
Mort/a	1974
Operes cunesciudes	Crisc

[[]]

Jan Demëine Mahlknecht, dit nce l Vedl Pana (* 23 de juni 1724

Biografia

L vedl Pana, nasciù tl luech Faujëina dessëura (Oberfalsena) a Urtijëi, fova jit a scola, ma iló ne ti ovla nia drë butà y perchël ovel tosc scumencià a ziplé dant al dut crisć.

Do che l fova cresciù, ulovel ti fé do a truepes de Gherdëina che fova deventei riches a fe i marcadënc y ie jit cun na crama a vënder. L ie danz ruà a cësa cun deguna marcanzia y degun scioldi. Si pere y loma nen ulova nia plù l lascé ji, ma ël se à vendù si miëur guant, à ziplà di y nuet y chësc iëde ti ovela butà de plu a vënder.

Ël jiva a Salzburg, tl Böhmen y nce tl Baiern cun si crama sul spinel per truepes ani. Ntant fovel nce cunesciù y n ti dijova a Salzburg l "Holzbube". Bel plan fovel deventà n marcadënt y marciadova uni tant scialdi nce cun mëiles, castanies, limons ai, pieres y nsci via. Ël tlupova sul lech Garda y rames de ulif y jiva a i vënder a Linz y a Viena la dumënia dl ulif dan pasca. A Bulsan ovel pona metù su na gran butëiga che l giariva me per i marcëies. Ël marciadova cun sëida da ala y da Rurëi a viena mandan la marcanzia sun la bercher per i majeri ruves, cun ciapiei de stram y de lën che univa da Firënza, mantua o Unieja. Sui marceies cumprovel marcanzia ala fin a na maniera da tre ju l plu che la jiva sun l priesc. L Vedl Pana vivova na vita scialdi scëmpla. Ël jiva furnì sche n pëtler, durmiva me ti tublëies ncantëur y sparaniova ciche la jiva. Ël se à maridà permò cun 71 ani, dant nen ovel dlaurela, dijovel, cun Christina Mauronerin, na vëidua de Stadtsteuer tl Austria, na rica marcadënta nasciuda te Gherdëina. Ti ultimi ani se ovel trat zruch a sté te Gherdëina. Ndut ova l Vedl Pana dat via 170.000 rainesc danter i scioldi ai pueresc, i fabricac per la dliejes y per i benefiziac (prevesc n pension).

Dlieja de Urtijëi

L vedl Pana ulova ti scinché la spersa y 2000 rainesc per frabiché la dlieja nueva de San Durich a Urtijëi. Moz Ploner che se à scialdi cruzià per la nueva dlieja nes conta coche la ie unida a una cun l Vedl Pana per chësta dunazion .

Ncëries

• Heinrich Moroder ie stat pra i 19 uemes che à metù su la Union di Ladins de Gherdëina. Per truepes ani iel stat cunselier dla Union
• Un di fundadëures l ann 1933 y per 25 ani presidënt dla Cunferënza de San

Bibliografia

Categoria:Uem Categoria:Uemes de Gherdëina

Josef Kostner: L scultëur Śepl Senoner de Ronch. Calënder de Gherdëina 1973, pl. 44-49.

« Jahreswende », lëur de Sepl Senoner de Ronch

L scultëur SEPL SENONER DE RONCH

Sciche i autri ani ulëssa 1 calënder nce chëst an dlecurdé n artist de Gherdëina. 'L ié danz bele 58 ani che Sepl Senoner de Ronch ié mort; perchël truep jëuni ne '1 arà povester nianca audì numinan, y di vedli che '1 cunesciova mo, ié ënghe la gran pert bele more. Daviadechël ie-1 du- vier de dlecurdé a nosta juventù, chësc jëun plën de talënt y de idealijmo cis aldidancuei ulache '1 pèr che 1 unico ideal sibe 1 scioldo. Sepl de Ronch fova 1 plu vedi fi de bera Tone Senoner da Valantin y de anda Pazifica Senoner de Ronch. Anda Pazifica ova n fra che fova deventà preve dumenican y doi surans che fova jites munighes. N se- gondo fra fova bele mort da jëun y nsci ti fova restà 1 luech ad’ëila. Bera Tone y anda Pazifica s’ova maridà 1 an 1885 y à pa abù 10 mutons, cin mutans y cin mutons. Chinch de chisc ié po bele more da pitli. Restei ié 3 mutons y 2 mutans: Sepl, Giùdita, Luis, Maria y Tone. Sepl, 1 plu vedi, fova nasciti ai 21 de juni 1886. Bele drët da piti messov-1 judé al pere a lauré sul luech y ora de chël a fé chiena. L pere fajova springri, chël fova tei mandli che menova la giames, i braces y 1 sumen- ton, A chisc messova i mutons giavé do ora, taché ite i fii da tré y sfrië. L pere cialova for di fé drët biei y ’l cialova nce che i mutons feje 1 lëur seiche '1 toca, pervia che ’l dijova: sce ëi fesc de bel lëur, po giapa nce 1 verlëigr da '1 vënder plu sauri y ëi mo da ’n fé! Canche Sepl ova 8 ani, a-1 messé scumencé a vardé la biesces. Nsci per trëi insteies ala longia a-1 messé dì per dì levé de scur y pië su per Tramans a vardé y purté sel y léché ala biesces. Do Segra Sacun la- sciove-n de vardé y ’n vendova la biesces. Sepl s'ova nce njinià na tel pitia fauc y cun 11 ani ov-1 bele sià dut 1 diguei via’n Ronch da sëul. Canche Sepl ié stat ora de scola, ie-1 ruà ora da si berba bera Franzl dia Tinderla a mparé a ziplé. Ilô ie-1 pona stat doi inviërnesc. N struf ie-1 nce stat ju da bera Luis da Valantin ja Luca. Doche ’l ié ino ruà a cësa, a-1 scumencià a fé cristc. 'L laurova scialdi a chëi da Stufan y me prësc s'ov-1 fat n bon inuem. I ultimi ani dan ji pra i saudeies laurov-1 nce scialdi per 1 « Merkantilgebàude » de Bulsan che cumprova ju 1 lëur o '1 tulova a cumiscion. Arnold Amonn, 1 directer de chësta sozietà, fova na persona drët saurida y rëidla, y sce ’n ova debujën, dajov-1 nce i scioldi danora al laurant. A chisc ziplova Sepl cristc y Landsknechte. L an 1907 à po Sepl messé ji pra i saudeies y sté sot trëi ani. Do la scola da militèr fov-1 ruà sul Berg Isel y ilô a-1 pedù très ora ziplé. Cul tëmp fova nosc Sepl tan cunesciù ilo che duc ti dijova me plu « Der Künstler vom Iselberg ». Per i cënt ani dala viëres dl Berg Isel, 1 an 1909, ova Sepl fat te trëi mënsc de lëur na gran grupa cun doi saudeies 44

L’oma, anda Pazifica Senoner de Ronch

45

46

L pere, bera Tone Senoner da Valantin

che se dà la man, n Bayer y n Tiroler, descendënc de doi populazions che s'ova ntlëuta tan cumbatù. Cun chësc lëur s’a-1 fat tan n gran inuem che truepa zaites ova scrit de biei articuli laudan 1 artist de Gherdëina. Tl medemo tëmp a-1 nce fat n Crist per la Erzherzogin Va­ leria y n saudé tumà per n munumënt.

D'utober dl 1910 ié Sepl ino ruà a cësa. Ma ëuramei mussov-1 avëi udù ite che a sté te Gherdëina ne pudov-1 se jvilupé y ji inant sula streda che ’l s’ova metù. 'L ne 1’à nia tenida ora giut, 1 an do d’auton s’a-1 tëut si trëi scarpiei y n valguna fotegrafies de si lëures y se’n ié jit a Viena sul’academia. Mo ilô n’ulov-i nia nsavëi d'1 tò su. Per se lascé seri ite tl’academia messov-n nlëuta avëi fat 8 ani de gymnasium. Ma do avëi mustrà la fotegrafies y i articuli sun si lëures y do avëi passa n ejam, ’l a-i mpo tëut su coche ospitant. I ejames, che univa normal- mënter fac dai studënc tl tëmp de trëi ani, à Sepl fat y passà bele 1 prim an. Chësc ne fova pa me nia zeche da puech, perviache '1 fova ejames sun argumënc belau nueves per ël, seiche la prospetiva, la storia dl stil y l’anatomia. Ma cun gran ulentà y mpëni l’ov-1 fata deçà studian de dì y lauran de nuet per se tré 1 viver. Nsci fov-1 pa me prësc nce sul'academia danter i miëures se davanian plu prëmies: danter chisc 1 « Materialpreis » y 1 an 1914 1 « Prëmi dl'Aca- demia » per lëures fac tl sas. Chësc prëmi s'a-1 davanià cul beliscimo lëur fat te miërmul de Salzburg: n jëun eufà che gëura na funtana. Dl 1914 fova rota ora la viëra y Sepl ié uni tlamà cun i primes pra i saudeies ruan tla Galizia. Do trëi dis che '1 fova ilô, ai 16 d'utober, fov-1 bele unit a mancë dlongia 1 ruf Sam pra la furtëza de Przemysl. Un de Gherdëina ’l à mo udù la sëira dant, ’l fova dut ju y ova na drëta ciera, ’n udova che ’l sentia zeche. Cun si batalion ov-1 messé passé via 1 ruf Sam cula data*). Y bele ilo ov'i abù de gran piërdites. Dlà da ruf s'ov-i po giavà ite, ma i ruse ti ova sëura nuet lascià ite lega ti fosc y do ch’i fova restei per dut 1 dì tl'ega sot al stlupetamënt dl'arteleria russa, ’n fov-1 me plu sëuravivui n cinch o sies. Nsci ova la viëra destudà na vita jëuna plëina de talënt y de idealijmo tl plu bel vester. Ma si spiri vif mo inant très si opres plëines d’amor y sentimënt, y ’l foss na bela cossa, sce zachei se tulëss sëura de fé n iëde na mostra de duc si lëures. Gran pert di lëures fac da Sepl de Ronch ié jic vendui y nsci ruei n pue dlonch ora. Ma purempò pudon-s di d’avëi abù fertuna, pervia che nés ié restedes tlo te Gherdëina n valguna de si plu bela opres. Di lëures che ’l à fat da jëun tlo a cësa y che foa bën duc de lën, nés ié restei n « Lie- ber Augustin », n retrat dl « Vedi Scizer », na « Sant’Anies » y n « Crist ». Te chisc lëures luna ora la scola y 1 mot de ziplé che 'n ova nlëuta a Urtijëi, ulache Sepl ova mparà y che se nspirova al bon scultëur Franz Tavella che fova nlëuta ratà 1 miëur. L « Lieber Augustin », che ié 47

« Jeun che tira n sas », lëur de Sepl Senoner de Ronch

48

sën tl muséum de Gherdëina, ié n tel vedi dala jniapëta, y-a chësc a-1 sapù i dé ite 1 caracter da vagabunt. L retrat di Vedi Scizer ié tratà cun gran sentimënt y esprëscion. Tl Crist, che ié ënghe de zirm, pudon-s udëi si padronanza a traté 1 act y 1 detail.

DI tëmp da saudé a Dispruch ié restei tl muséum dl Berg Isel n doi majri lëures, tlo te Gherdëina nés ié restà n piti model de lën de un de chisc lëures. ’L ié 1 model per 1 lëur che '1 ova fat 1 an 1909. Da chësc udon-s che Sepl fajova plu sauri a se ziplé 1 model diretamënter tl lën, seiche '1 univa nce fat nlëuta da gran pert di scultëures de Gherdëina. I miëur lëures po-n bën di che ’l à fat tl tëmp che '1 fova a Viena sul'aca- demia. De chisc lëurs nés ié restei danter 1 auter 1 bel lëur de miërmul « L jëun che gëura na funtana », cun chël che ’l ova trat 1 prëmi dl'Aca- demia 1 an T4, pona n beliscimo pultré de si orna ënghe de miërmul, n « Jëun che tira n sas », chësc fat de ghips, y n valguna plachëtes de lën da pëires y de ghips. Danter chëstes ié la bela plachëta de ghips « Jahres- wende », n vedi che sëurandà l’ëura dia vita a n mut. Na copia de chësta ié tl Kuntshistorisches Muséum de Viena. Tl « Jëun che tira n sas » y te n valgun pultrec che '1 ova mudelà te chësc tëmp po-n custaté na cërta nfluënza da pert de Rodin che fova nlëuta 1 majer scultër dl mont.

• ) data (la data,-es) = zattera, Flofi.

BURASCA Hesc, hesc, tac, tac, uuh, dan, dan! Sul mer s'arleva n teribi urcan, s'ngomba fondes sc'che crêpes giganc y si crestes de ciom ju ti ghëurdli se sfransc. Manacëus I tëune romp ora stlefan, se dejcëria la sëites tarluian, 'I jdrama, y tla furia d'uni elemënt sui gonfes raita, sciblan, I vënt. Hesc, hesc, tac, tac, uuh, dan, dan! Dejlatra na berça va cëntenan, strassuni y pra I temont agrumà I pilot se tëm a uni bot ch'la se'n vede sot. J. K., SUNEL