Utente:Moroder/media

Giuani Enrich (1881-1970) scultëur te Gherdëina

Bera Giuani Enrich ie nasciù via n Fedom a La Pli-Salesei ai 13 de dezëmber 1881. Bele cun 14 ani iel ruvà te Gherdëina a mparé l'ert da scultëur a Urtijëi. Ël ie stat per cinch ani lerner pra Batista Moroder de Trina de Ianesc, l prim mut de bera Sepl Moroder da Jumbiërch y Anamaria Sanoner da Mauritz. Do che l ova finà si tëmp da lerner iel mo restà pra si moster Batista sciche fant per autri set ani. Depona à Giuani Enrich laurà per l ferlėigher Ferdinan Stuflesser. Tla firma Stuflesser a Pontives iel mo da udëi n gran relief che mostra Cristoforo Colombo che spiega si viages fat dal Enrich y che fova per truepes ani metù sù tla stazion dla furnadoia de Mont de Sëuc a Urtijëi. Ël se ova maridà l ann 1911 cun Josefa Hofer dl Snoltner. I fions fova Franz, Hans, Elvira, Carlo, Hermann y Josefine.

Truepes lëures de Giuani Enrich ne cunescion nia ajache i ferlëigheri mët da for su l'inuem de si firma sun l'opres de si scultëures. Pudon bën dì che l Enrich ie stat un di miëures scultëures che on abù te Gherdëina. Danter si lëures cunesciui y dessegur dl Enrich ie chëi che l ova fat sciche saudé.

Na gran statua de 2,30 metri de zirm de n saudé tlameda "Eiserne Blumenteufel" ie stata fata da Enrich (tlamà nce ntlëuta Johann Heinrich) l ann 1915 canche l fova saudé ntan la prima viëra mundiela do n dessëni de Albin Egger-Lienz. "Eiserne Blumenteufel" mmalan dai ciofes univa tlamei ntlëuta i saudëies tirolejes che purtova stëiles da mont sul cë. Chësta statua ie mo da udëi tl Keiserjägermuseum sul Berg Isel a Dispruch. Chësc monumënt ie plën de broces, che nltëuta univa batudes ite tla statua paian 50 helleri l'una (ca. 5 €) per judé ala puera vëiduves dla viera. Na tel scultura da broces, che raprejentea Oswald von Wolkenstein y fata tla prima viëra mundiela da Batista Moroder ie nce da udëi tla ntreda dla Cësa di Ladins a Urtijëi.

A Steinach am Brenner ie da udëi na copia dl monumënt "Wehrmann von Tirol" fata dal Enrich l ann 1916.

A Kufstein ie da udëi tla cësa de Chemun tl prim partimënt ënghe na statua da broces de n "Tiroler Standschütze" cun l guant de Speckbacher zipleda da Giuani Enrich do n dessëni de Richard Bachler l ann 1915.

Giuani Enrich à fat la scultura a relief "Bradlé per Crist" che ie da udëi tla curtina de Urtijëi sun la fòssa dla familia di ferlëigheri Ferdinand Stuflesser.

Ël ie mort a Urtijëi ai 11 de dezëmber l ann 1970.

Enrich tla wikipedia ladina (https://lld.wikipedia.org/wiki/Giuani Enrich)

Wolfgang Moroder Rusina

---

Fotos da publiché: Giuani Enrich y na si scultura https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/6/68/Giuani_Enrich_sciche_saud%C3%A9_cun_na_si_scultura.jpg

Foto de Giuani Enrich che sta de model sciche pater. https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/49/Johann_Enrich_de_model_sciche_pater.jpg

Relief sun la fòssa Ferdinand Stuflesser tla curtina de Urtijëi https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/76/F%C3%B2ssa_Stuflesser_Urtij%C3%ABi.jpg

Na schiza cun cun rispl de Giuani Enrich https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/2/22/Enrich_liber_de_schizes.jpg

---

Segondo articul

Maria Ursula (Mariëusa) Welponer

Anda Mariëusa ie nasciuda ai 15 de mei dl ann 1790 tla ustaria da Dëur a Urtijëi. Ëila ie stata l’antenata de truepa families de Urtijëi. De anda Mariëusa iel n lën de descendënza fat l ann 1876 scialdi particuler y scialdi desfrënt, ajache l scumëncia cun n’ëila. L'ëiles va massa suvënz perdudes ti lëns de descendënza y si inuem de familia ne va nia inant. Canche n ie propi segures dla oma dla persones, ie l pere naturel nia dinrer l drët, coche n à udù da trueps studies de genetica.

Loma de anda Mariëusa fova Maria Anna Pitschieler da Rescion (1766-1797),si pere fova Dominik Welponer (1755-1816) de Dëur da Bula. Ël fova l patron dla ustaria da Dëur(che nëus savon) a Urtijëi, tlameda ntlëuta Bühelwirt (Pichl), pona Weisses Rössl, śën Cavallino Bianco, pona nce dla cësa Nisslpeck śën Snoltner y dla cësa Ianesc, ulache l fova la prima ustaria Ianesc (śën Traube/Uva) y l ost fova n Welponer. Mariëusa laurova tla ustaria Bühelwirt-Dëur. La ie pona jita te cunvënt per deventé muniga, ma riesc do iela inò unida a cësa. N conta che un che l'à ududa sun streda à dit "l vën la fin dl mond, Mariëursa sen ie jita dal cunvënt". Ëila fova na ciaculona scialdi da devertì y la dijova suënz "la lënga ne me lasci taië".

Anda Mariëusa se à maridà cun l pech Josef Schmalzl l ann 1811 tla nueva dlieja dla pluania. Josef fova de na familia de pecs de Tluses ulache ël ie nasciù tla cësa Leck sëura la curtina. L ie pona unit a Urtijëi y à metù su na butëiga dal pan ula che fova l vedl spedel. Chësta cësa ie pona vardeda ju l ann 1812 y Josef ie jit a fé l pech sun plaza Sant Antone tla cësa Nisslpech che sën se tlama Snaltner. I ova abù 10 fions. Do che Josef Schmalzl fova mort dala pontes cun 43 ani ai 27 de dezëmber 1828 a unì a pe da Bulsan sota la plueia, se à anda Mariëusa maridà cun si majer fant da pech, Christian Hofer de Saubach, ai 27 de nuvëmber 1829. Dal prim uem Schmalzl ala abù 4 mutons y 7 mutans y dal segondo uem Hofer doi mutons y doi mutans.

Chisc fions à metù su de gran families a Urtijëi. L prim fova Johann Dominik (1812-1859), n belijier o iuvelier.

Si mut povester plu cunesciù fova Franzl de Ianesc (1844-1924), che à frabicà la cësa nueva de Ianesc, ulache l ie śën la ustaria y l Hotel Maria. Ël fova n moler che à scumencià a fé auteresc y ie pona nce deventà ferlëigher. Franzl ova maridà Anna Lardschneider muta dl ost da Dëur Josef che ova maridà Anna Wegleiter de Tluses. I Wgleiter ova cumprà la ustaria da Dëur do che la fova unida venduta dai Welponer. Franzl ie stat l prim presidënt dl "Verschönerungsverein" a Urtijëi dal 1885 al 1888. L'ann 1903 al frabicà na cësa de lën sun plaza Sant Antone cun na butëiga basite, meneda inant pona dai descendënc Anton, Toni y Eberhard. N auter mut de Franzl fova Josef Schmalzl (1882-1953) moler y ferlëigher, uem de Maria Stuflesser de Petlin, che à frabicà la Pension zur Sonne ulache fova la vedla cësa dl Mota, che ie pona deventeda l hotel Ladinia. Na mutea de Franzl,Josefine (1875-1948) à maridà l cunesciù moler Cristl Delago dl Tuene. N mut de bera Franzl Siegfried Schmalzl (1881-1967) à maridà Maria Moroder de Resciesa y do avëi vendù l hotel Marienheim, iel jit a sté sul lech Ossiach tl Kärnten. Tl hotel Marienheim ovel lascià fé la prima piscina te Gherdëina.

N auter mut Anton de Johann Dominik, n fever, laurova tla berstot de la de streda dl hotel Madonna. L fova l nëine de Paul dl fever, coche n dijova. Na sor de Paul fova Josefine la prima te Gherdėina cun la patent da jì cun l'auto y che à fat pea pra na garejeda di auti da Bulsan sun la Mendel l'ann 1947 cun si Topolino.

I autri mutons de Franzl de Ianesc fova Ludwig de Ronc (1886-1982) maester de schi y hotelier sun Ronc y Anton buteghier tla Bruscia, nëine dl campion dai schi Eberhard.

La prima muta de Mariëusa fova Anna Maria nasciuda mo tla cësa dl vedl spedel (Oberfalsena). Ëila jiva suënz cun l pan te n ceston te Sëlva y n jëde che la univa tres val ora sota la nëif ala urta n bel jëun sun na slita che la a tëuta pea. Chësc fova Vinzenz Moroder da Scurcià che la à pona marideda n valgun ani dopro. Ëi fova i antenac de duc i moroderi da Scurcià y nce i genitors dl cunesciù moler Śepl da Jumbiërch.

La segonda muta Marianna ova maridà Josef Vinatzer muliné ta Inaz a Santa Cristina. Bonamënter jivela a tò farina ta mulin da Inaz y ova pona cunesciù si uem. La prima muta de chisc doi fova anda Rusina, che à fabricà la cësa Rusina cun la gran butëiga tl zënter de Urtijëi. N si pitl fra, Alois, fova tumà tla roia de Plan Ziran y mort.

La terza muta fova Maria Ursula (1818-1900) marideda cun n badiot, Alësc Bernardi y da chisc doi vën ca duta la gran descendënza che n dij d’Alësc.

De trëi autra mutans ie doves mortes da pitles y una ie resteda da maridé.

L segondo mut de anda Mariëusa fova Christian, dit Cristl pech, marcadënt y buteghier. Ël ie nce stat ambolt (Vorsteher) y à fabricà la gran cësa cun butëighes pra dlieja de Sant Antone. L fova nce patron de trëi mejes sa Bula. Platz al scincà al chemun de Ciastel che l à vendù ala familia Kasslatter. L se à maridà trëi iëdesc. La prima fëna fova Crescenzia Moroder la sor de Franz l'ambolt. La muta Crescenzia à maridà Johann Baptist Sotriffer de Pedetliva, nėine de Elsa, Eda, Mariele, Livia, Toni, Luis dla Rosticceria, Guido l scultëur, Hansi. la segonda fova na Rizzi de Fascia y cun la terza, Rosa Perathoner al mo abù na muta Rosa che l ova 74 ani. Rosa à maridà Luis Moroder, mut de Batista de Trinadeianesch y i à abù giut la butëiga "Cristl Pech".

Ludwig Steub scrisc l ann 1846 tl liber "Wie's früher war in Tirol" de avëi ancuntà tla ustaria da Dëur na muta scialdi blota che purtova l pan, che fova bonamënter Barbara na muta de Mariëusa y dl pech Schmalzl.

L'ultima muta Lena se à maridà cun l zumpradëur badiot Alois Bernardi, nepot de Alësc. Savon che Lena, jiva suvënz canche la fova mo scialdi jëuna, cun n ceston de pan ite per la valeda. N dì ovela purtà pan tla familia dl luech da Rustlea te Sëlva. Ajache l fova tert dassëira, ova chisc de Rustlea dit ala jëuna che la dë’ durmì da d’ëi te cësa, ma Trina se n ie mpò mo pieda ora a Urtijëi a durmì. N chëla nuet, l ann 1836, fovel suzedù che leresc ova rumpì ite ta Rustlea y ova mazà cater persones. Una na muta de Lena y Alois fova Trina, che stajova sa Ianesc y ova maridà l scultëur Batista Moroder, mut de bera Śepl da Jumbiërch, che ova frabicà la Villa Venezia. Si slata vën śën tlameda Trinadeianesc (aldò dla besava). Trina fova nce na buteghiera y ova na butëiga tla cësa Oberschmied ulache ie sën Villa Venezia.

I descendënc de anda Mariëusa cun l segondo uem Christian Hofer. L mut de Christian Luis da uriginn ala trëi slates: Luis pech de Plan Ziran o Plaza Sant’Antone, la slata Luis pech dl luech de Pescosta dessëura. Danter i mutons de Pescosta ie Karl moler y si mut dl hotel Alpin Garden y Luis dl hotel Arnaria. La terza slata ie i descendënc de Oslperch duc de bon artejans.

I Hofer dl Snaltner de Plaza Sant Antone ie descendënc de Franz, che fova n fra de Christian, segondo uem de anda Mariëusa. Franz à cumprà la cësa Nissl pech che vën sën tlameda Snaltner ajache i Hofer univa dal Snaltner Hof de Saubach.

Anda Mariëusa Welponer ie morta a Urtijëi ai 24 de utober 1876.

Truepa nformazions per chësc articul ei giapà da nrescides fates da mi pere Alex Moroder y da Edgar Moroder. Scialdi ie stat scrit bel da si nepot Śepl da Jumbiërch y si muta Aurelia.

Lën de descendënza cun majera definizion sun la Wikipedia ladina https://lld.wikipedia.org/wiki/Maria_Ursula_Welponer

Wolfgang Moroder Rusina

ILUSTRAZIONS DA PUBLICHÉ

N pultret de Maria Ursula Welponer fa da si nepot Śepl Moroder da Jumbiërch https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/1f/Maria_Ursula_Welponer_de_Josef_Moroder_Lusenberg.jpg

Lën de descendënza cun majera definizion sun la Wikipedia ladina https://lld.wikipedia.org/wiki/Maria_Ursula_Welponer

Fotos de Maria Ursula Welponer https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/8/8e/Maria_Ursula_Welponer.jpg

Terzo articul

Norbert Moroder Lenert

Norbert Moroder fova n scultëur y nseniant dla scola d'ert de Urtijëi. Ël ie nasciù ai 25 de auril dl ann 1947 a Urtijëi tla cësa Lenert. Si pere y loma fova Stina Walpoth d'Alësc, na depenjadëura de gran talënt, sor dl cunesciù scultëur Batista Walpoth, y si pere Pauli nce scultëur mut dl professëur Ludwig Moroder. Nasciù te na cuna de artisc fovel bel tla scola elementera l miëur de dessenië de si tlas. La berstot de Lenert, de si nëine Ludwig Moroder, de si gran berba Rudolf Moroder, dl berba Carlo Moroder y de si pere, fova rica de scultures de valor antiches, che ie sën tl Museum Gherdëina, y nueves de duc si parënc artistc. Norbert ie po jit a scola pra i patri de Neustift y a scola d'ert a Urtijëi, lauran sciche lerner da si pere Pauli. Ti ani 1970 al fat pea cun Albert Moroder de Sodlieja, Adolf Kostner de Stlujuc y Markus Schenk pra la grupa Indra, che ova n atelier a Milan y fajova ert nueva scialdi dalonc dal artejanat tradizionel de Gherdëina. Norbert te chëi ani à fat de gran scultures astrates che puec cunësc. Ël à nce laurà cun autri tla Lia Mostra d Ert de Urtijëi per purté n vënt nuef cun n majer mpëni dla lia tl vieres de n mudamënt soziel, politich y culturel de Gherdëina. Ël ie stat nce presidënt e chësta lia l ann 1978. Norbert ie stat un di primes cunmëmbri dla Lia Jeunesses Musicales - Jëuni de Mujiga de Gherdëina. Ël a laurà pea a giavé cun l archeologh Reimo Lunz sun Col de Flam l ann 1977 y ie stat cunmëmber dl Museum Gherdëina. L ann 1998 al giatà cun Viktor Kostner l prim pest per na scultura tla nëif. Norbert ie nce stat per truepes ani cunmëmber dl Club di Fitalelisc y à nce desmustrà si gran nteres per la storia de Urtijëi, lauran pea tla grupa dl liber Moroder. Ël se à maridà cun Christl Gasser, bën cunesciuda a Urtijëi sciche maestra de scola y che ti à scincà doi bravi mutons Fabian y Julian.

Norbert ie stat na persone preziëusa che à for judà pea pra truepa lies cun gran idealism. Ël ie mort a Urtijëi te si cësa do vester stat marterjà da na longia malatia ai 23 de jené l ann 2024.

Wolfgang Moroder Rusina

Fotos de Norbert

==========================

Articul per Ladin Gherdëina

Bibliografia

• Erica Senoner, Matilde Pezzei, Marta Mussner: Ëiles de Gherdëina. Stories de vita de ëiles de Gherdëina, zacan y al didancuei. Chemuns de Gherdëina 2001, pl. 20-21, 27, 45, 50, 57.

[[:Categoria:Persones de Urtijëi]