Cumpania di Scizri Urtijëi
| Articul per Ladin Gherdëina | 
|
La Cumpania di Scizri Urtijëi ie na lia de ulenteres de Urtijëi, che toca pra l "Bezirk" de Bulsan[1].
Storia
mudéBele ntëur l ann 1797 vën i scizri de Gherdëina numinei da Matie Ploner maester y ugrister a Urtijëi. Matie Ploner Matiè, *), nés dà ncé nutizia dl avenimënt: la batalia dl Berg Isel. Pra chësta batalia à Matie fat pea sciche cumandant di scizeri de Gherdëina, deberiëda cui Badioc. ËL ova bele cumbatù cul "Landsturm" de Gherdëina a Spinges l ann 1797[2]. Ël scrisc: ”Dala cinch daduman sons unic cherdei adum dala ciampana a martel per jì a cumbater l nemich che fova ruvà ite tl Tirol. Son piei ora a Tluses, ma i franzëusc fova bele a Persenon. Ti son jic do su a man drëta dl Isarch, ntant ova la batalia de Spinges bele scumencià. Da tramedoi pertes fovel n grum de tumei y ferii. I franzëusc fova ntant mucei de viers de Puster. Ie é rujenà cun l cumandant Ludon che me à cumandà de jì debota ino te Ghërdeina per jì pona via tla val Badia a i fermé, sce i ëssa da ulëi jì a Trënt.” (Traduzion Werner Pitscheider)[3].
L ann 1809 ie saudëies de Napoleon passei tres Gherdëina. Jan Andrea Moroder, cumandant di scirzri da ntlëuta, ti fova jit ncontra ma i saudeies l à tëut sciche pià y purtà nchina tl Puster coche ie uní scrit da Josef Moroder Jumbiërch che fova si nepot.[4][5]
L ie da liejer plu avisa ora dl Calënder de Gherdëina coche i scizri de Urtijëi i stac tlamei per ji tla viëra l ann 1866 contra la Talia. Ai 4 de lugio 1867 à l landsturm de Urtijëi giatà sulenamënter la bedaia d'arjënt y n valgun ani do la bedaia de viëra de bront per vester jic sun Frea per defënder l ncësa[6]. Ntlëuta messova l Tirol unì defendù dala Talia y ie nasciù l ann 1848 l "Schützenlied" dl preve Cyprian Pescosta[7].
L guant di scizri ova dessenià Josef Moroder da Jumbiërch l ann 1903[8]. Chësc guant ti ie pona unì dat ala lia dla trohtes y ala mujiga de Urtijëi[9]..
N conta che l coser Franz Josef ova udù i scizri de Urtijëi te na desfileda a Viena y che l ti à fat cumplimënc per si bel guant[10].
TI 1907 iel unì giaurì n nuef stond per tré tl scies te Val d’Ana. Si prim cumandant fova Filip Noflaner.
L ann 1923 ie la cumpania di scizri unida pruibida dai fascisć y per salvé l guant ie chësc unì mprestà a n pitl fit ala mujiga de Urtijëi che l porta mo.
Nasciuda dla nueva lia
mudéLa lia ie stata metuda su inò ai 7 de lugio dl 1976 [11]. Danter i fundadëures fova dant al dut Arthur Prinoth y Otto Rifesser da Pertan, Arnold Mahlknecht, Gottfried Moroder de Gottfried, Othmar Moroder Miriam, Adolf Überbacher da Frëina. Otto Rifesser da Pertan, che fova nce presidënt dla Lia dl guant dala Gherdëina, ie uni metù a cë dla cumpania che ël à purtà inant pona per 30 ani. L guant nuef ova dessenià Gottfried Moroder y Luis Piccolruaz de Naz. Duc i cunmëmbri à messù se cumpré l guant da se nstësc.
Dla cumpania fesc nce pert 4 cunmëmbres che ie la marcatëndres.
La cumpania de Urtijëi fova una dla majera cumpanies dl Südtirol cun 72 uemes y 4 marcatëndres.
L cumandant dla cumpania lità da sën (ann 2024) ie Patrick Kostner y l cumandant d'unëur Otto Rifesser.
-
Pruzescion dl Rosar a Urtijëi. -
I scizri pra la pruzescion de Juebia dai Andli dan Ianesc. -
I scizri de Urtijëi y Laion sa la capela de Resciesa renuveda. -
N valguni dla mujiga cun l guant di scizri de Josef Moroder.
Lëures de derturé
mudéI scizri lëura de ulentariat y à scialdi judà a derturé fabrighes de dlieja.
La Dlieja de San Antone ie unida dertureda dai scizri ti ani 1985-1986[12][13].
L'ann 1985 à la cumpania di scizri derturà su la capela di tumei a Urtijëi[14].
Dal 1981 al 1983 iel stat fat lëures y rumà su te curtina de Sant'Ana a Urtijëi.
La Dlieja da Sacun ie stata dertureda l ann 1989[15].
L vedl autere ulache univa liet l vaniele pra la pruzescion de Juebia dai Andli dan la ustaria da Dëur ie stat dunà ala Pluania de Urtijëi y derturà dai scizri l ann 2006[16][17].
L ann 2012 ie stata renuveda la Capela sal Crist de Resciesa adum cun i scizri de Laion[18].
Statues de San Durich y San Rupert fates da nuef tla nisces dla fassade dla dlieja de San Durich a Urtijëi[19] .
Bandieres
mudé
Una dla vedla bandieres di scizri de Urtijëi, che ie cunserveda tl Museum Gherdëina, ie stata fata da Johann Burgauner l ann 1848. Chësta ie pona unida scunduda cun l fust fat l ann 1909 ntan l fascism te cësa de Franz Runggaldier de Mizi.
N autra bandiera ie unida scunduda danter doi bandieres talianes ti ani dl fascism. La univa metuda ora ntan la gran festes, ma n bel dì da vënt se ala zarà y n laurant dla ferata l'ova tëuta y fat ciamëijes limpea, vëniel cuntà.
La nueva bandiera di scizri de Urtijëi ie stata desseniëda da Roland Moroder de Gottfried, stifteda da Othmar Moroder, nona fova si muta Marlis, fata l'ann 1977 dala munighes de Jevun y benedida cun la festa de inaugurazion dla cumpania ai 15 de mei dl 1977. La bandiera ie de sëida dai culëures blanch y vërt cun l eguia blason dl Tirol a man drëta y l blason de Urtijëi cun San Durich a man ciancia[20].
I scizri à n local dla lia tla Cësa de Cultura Luis Trenker a Urtijëi.
Festes
mudéUna dla festes plu mpurtantes di scizri ie la festa dl Cuer de Gejù ulache l vën nce fac fuesc te dut Südtirol[21]. Autra festes, ulache n pò udëi i scizri n pruzescion, ie Dumënia dai Andli, la Segra dl Rosare y l anuel dla mort de Andreas Hofer.
Notes
mudé- ↑ Lies y grupes te Gherdëina. Istitut Ladin Micurà de Rü 2019, pl. 14.
- ↑ Anno 1809. Calënder de Gherdëina 1959, pl. 96.
- ↑ Anton Sotriffer: Lecurdanzes de Matie Ploner di ani 1796 - 1809. Calënder de Gherdëina, pl 110-115
- ↑ Storia l ann 1809
- ↑ Edgar Moroder: Tirol 1809 in Ladinien, insbesondere in Gröden. Ein Beitrag zum Tiroler Gedenkjahr 2009 aus Ladinien. Publicazion persunela, 2009.
- ↑ Elsa Runggaldier: L landsturm. Calënder de Gherdëina 1990, pl. 110-111.
- ↑ "Schützenlied" de Cyprian Pescosta.
- ↑ Flëur Schrott: Na lia à 80 ani Calënder de Gherdëina 1986 pl. 61.
- ↑ Elsa Runggaldier: Juebia dai Andli a Urtijëi dan la prima gran viëra. Calënder de Gherdëina pl. 92 (foto).
- ↑ Senoner Toni: Storia dla Lia per Natura y Usanzes de Urtijëi y si fins. Calënder de Gherdëina 1981, pl. 133.
- ↑ Bruno Moroder: Cronica 1977. Calënder de Gherdëina 1979, pl. 150.
- ↑ Edgar Moroder, Wolfgang Moroder: Die Antoniuskirche in St. Ulrich. Verlag Typak GmbH, St. Ulrich 2019, ISBN 978-88-944968-0-2 (tudësch).
- ↑ Werner Mahlknecht: Nëus cumedon ca la dlieja de S. Antone. Cumpanìa di Scizri-Urtijëi. Calënder de Gherdëina 1988, pl. 60-65.
- ↑ Carl Insam: Cronica 1985. Calënder de Gherdëina 1987, pl. 205.
- ↑ Pluania de Urtijëi.
- ↑ Manuela Piazza: I lëures de derturazion di vedi autere da Dëur. Calënder de Gherdëina 2007, pl. 136-137 (foto).
- ↑ L'autere storich da Dëur.
- ↑ Ulrike Maierhofer: Festa de benedescion dla capela de Resciesa La cumpanies di scizri de Urtijëij de Laion à cumedà su la capela dl Crist. Calënder de Gherdëina , pl. 174-175.
- ↑ Raimund Grossrubatscher: Cronica 2010-2011. Calënder de Gherdëina 2012, pl. 235.
- ↑ Bandieres di scizri de Urtijëi.
- ↑ Reinhard Senoner: Scizeri de Urtijëi festejea l Sacro Cuer de Gejù. Calënder de Gherdëina 2023, pl. 208.
Bibliografia
mudé- Werner Pitscheider: 25 ani Cumpania di scizri de Urtijëi. Calënder de Gherdëina 2003, pl. 204-211.
- Werner Pitscheider: 100 ani troht di scizri y dla mujiga de Urtijëi. Calënder de Gherdëina 2004, pl. 56-57.
- Reinhard Senoner: I scizeri de Urtijëi festejea i 40 ani 1976-2016. Calënder de Gherdëina 2017, pl. 178-181.