Südtirol
Articul per Ladin Gherdëina |
Provinzia autonoma de Balsan/Bulsan – Südtirol | |
---|---|
![]() |
![]() |
Raion | |
Stat | ![]() |
Region | ![]() |
Informazions prinzipales | |
Capitèla | Bulsan |
Lengaz | tudësch, talian, ladin |
Govern | Provinzia autonoma |
Chemuns | 116 chemuns |
Spersa | 7 400,4 km² |
Abitanc | 532 080 ab. (12-2019) |
Densité | 71,9 ab./km² |
![]() |
(L) Südtirol, ufizialmënter la provinzia autonoma de Balsan/Bulsan – Südtirol (tudësch: Autonome Provinz Bozen - Südtirol, talian: provincia autonoma di Bolzano – Alto Adige) ie na provinzia autonoma tl nord de la Talia y una de la doi provinzies che fej ora la region autonoma dl Trentin-Südtirol adum cun la provinzia de Trënt.[1] L ie la provinzia plu a nord de la Talia, la segonda majera ncont de spersa cun 7400 km² y la à na populazion de 534 000 tl 2021.[2] La capitela y majerà zità ie Bulsan.
Aldò de la cumpededa de la populazion dl 2011 ie la rujeneda de l'oma dl 62,3% de la populazion l tudësch (la forma ufiziela ie l tudësch standard Hochdeutsch, la rujeneda da uni di ie na forma dl bavaresc), dl 23,4% de la populazion l talian (dantaldut te la doi gran ziteies Bulsan y Maran) y dl 4,1% de la populazion l ladin. L 10,2% de la populazion, che ie dantaldut persones da oradecà, à n'autra rujeneda de l'oma. De i 116 chemuns de Südtirol à 103 na maiuranza tudëscia, 8 na maiuranza ladina y 5 na maiuranza taliana.[3] Dal 1918 inant iel stata na gran imigrazion de talians da autra pertes de la Talia dantaldut a Bulsan.[4][5]
Südtirol à n gran livel de autonomia, dantaldut pudëi executif y legislatif y n sistem fischel che ti mpermët de se tenì l 90% de la chëutes, cie che ne'n fej mpo n contribuent netto al stat talian.[6] Südtirol ie la provinzia plu rica de la Talia y una de la plu riches te l'Union Europea.
Tl cuntest de l'Union Europea ie Südtirol un de i trëi mëmbri dl Euroraion Tirol–Südtirol–Trentin, che curespuend belau avisa al raion storich de la contea dl Tirol.[7] I autri mëmbri ie l stat federel Tirol te l'Austria a nord y est, y l Trentin a sud.
InuemModifica
La forma plu adurveda per ladin ie Südtirol, che ie la medema sciche per tudësch. Autra formes ie Tirol dl Sud o Sudtirol. Sul model dla denominazion franzëusa Haute Adige crieda da Napoleon y sëurantëuta tl talian coche Alto Adige, vëniel datrai ënce a l'infal dit Adesc Aut. N auter pont de cuntestazion linguistich ie sce adurvé n articul o no cun la parola Südtirol. Te la linguistica taliana y ladina adroven n articul pra i inuemes de paejes y raions (p.e. la Talia, l Paiern), ntan sce per tudësch ne vën nia adurvà n articul. Ajache Südtirol ie na parola tudëscia, vëniel da una pert argumentà de nia adurvé n articul nce per ladin (p.e. ëi sta te Südtirol). Da l'autra pert, ajache tl ladin adrovun n articul, vëniel argumentà dl adurvé (p.e. ëi sta tl Südtirol).
StoriaModifica
Anescion ala TaliaModifica
L Südtirol coche n ënt aministratif ie nasciù cun l'anescion ala Talia do la Prima Gran Viera. I aleac ti ova mpermetù chësc raion ala Talia tl tratat de London dl 1915, scebën che l ne vivova belau degun talians ilò a chël tëmp. Nsci ulovn sburdlé la Talia a fé viera contra l'Austria-Ungaria. Nfin al 1918 ova l raion de Südtirol fat pert de la contea dl Tirol.
Cun la unida dl fascism ti ani 1920 à l guviern talian scumencià a talianisé l Südtirol. L tudësch y l ladin fova unì pruibii y n grum de jënt à messù mudé si inuem a n inuem talian per vester boni de giaté n lëur. Te chësc tëmp ie n grum de jënt da autra pertes de la Talia unida a sté te Südtirol, purtan n gran mudamënt ala demografia y ala spartizion linguistica. L prozes de talianisazion à durà nfin ala tumeda dl guviern fascist tl 1943.
SüdtirolfrageModifica
La cuestion dl Südtirol (Südtirolfrage) fova deventeda na cuestion a livel nternaziunel ti ani 1960. La Talia y l'Austria à firmà n tratat tl 1971 ulache ie stata tëuta la dezijion che pustejedes sul status de Südtirol dëssi unì purtedes dan l Tribunel Nternaziunel de Giustizia a Den Haag. Tl 1972 ie stata ngrandida l'autonomia de Südtirol che ti à dat n gran livel de se guverné nstës y de tenì l 90% de la chëutes.
AutonomiaModifica
Tl 1992 à la Talia y l'Austria ufizialmënter finà si stritoz per via de l'autonomia de Südtirol.
GeografiaModifica
ChemunsModifica
Liej ënghe: Lista de i chemuns de Südtirol
Südtirol à 116 chemuns y de chisc à 8 l status de zità. Bulsan ie l majer chemun y l sëul a avëi na populazion sëura i 50.000 abitanc. Tl 2018 ova 15 chemuns na populazion sota 1000 abitanc. Ncont de spersa ie l majer chemun chël de Sarentin cun 302,50 km². L mënder ie Kuens cun mé 1,66 km².
Te 9 chemuns ie l ladin na rujeneda ufiziela.
Inuem ladin |
Inuem tudësch |
Inuem talian |
Populazion 31 de dezëmber 2019 |
---|---|---|---|
Balsan, Bulsan | Bozen | Bolzano | 107 407 |
Maran | Meran | Merano | 41 170 |
Persenon, Porsenù | Brixen | Bressanone | 22 572 |
Leifers | Leifers | Laives | 18 029 |
Bornech, Burnech | Bruneck | Brunico | 16 774 |
Eppan | Eppan | Appiano | 14 932 |
Lana | Lana | Lana | 12 467 |
Kaltern | Kaltern | Caldaro | 8 085 |
Renon | Ritten | Renon | 7 966 |
Sarentin | Sarntal | Sarentino | 7 160 |
RujenedesModifica
Südtirol à na gran variazion de rujenedes. L tudësch ie la rujeneda de l'oma de plu dl 62% de la populazion, l talian de ca. l 23% de la populazion y l ladin de l 4% de la populazion. Leprò a chisc grupsc autoctonesc dal te Südtirol, sciche tl rest de l'Europa, n crëscer de autra rujenedes che vën purtedes da jënt che vën a sté te Südtirol da ora de ca.
TudëschModifica
L tudësch ie la majera rujeneda te Südtirol. L tudësch che vën rujenà te la vita da uni di ne ie nia l tudësch standard (Hochdeutsch) ma l dialet de Südtirol. Chësc toca pra i dialect bavarejes. L tudësch standard vën mé adurvà te cërta situazions sciche a scola o te la aministrazion. L tudësch te Südtirol se desferenzieia da autri dialec tudësc adurvan n valguna paroles talianes che ie ruedes ite te la rujeneda.
TalianModifica
A cunfront cul tudësch ie l talian che vën rujenà te Südtirol l talian standard. La rajon per chësch ie che la majera pert de la populazion taliana te Südtirol ie unida a caprò da plu pertes te la Talia y degun dialet ie deventà dominant, purtan duc a rujené l talian standard.
LadinModifica
Liej de plu tl articul: Chemuns ladins de Südtirol
L ladin che vën rujenà te Südtirol ne ie nia una na sort, ma plu variazions. L vën rujenà l gherdëina te la valeda de Gherdëina y l ladin dla Val Badia te la Val Badia, che ie spartì su tl badiot, Ladin de mesaval y mareo. L ladin dolomitan, che ie stat metù adum tl 1998, ne à nia abù suzes pra la populazion y ne vën belau mei adurvà. L ladin ie na rujeneda ufiziela te 8 chemuns, adum cul talian y l tudësch. Te l chemun ulache l ladin ie ufiziel vën adurveda chëla verscion dl ladin che ie la prinzipiela te chël chemun. A livel provinzial vën datrai adurvà l gherdëina y datrai l badiot.
LiamsModifica
- ↑ [1] Statuto speciale per il Trentino-Alto Adige .
- ↑ "Trentino-Alto Adige (Autonomous Region, Italy) - Population Statistics, Charts, Map and Location".
- ↑ "Statistisches Jahrbuch für Südtirol 2014 / statistico della Provincia di Bolzano 2014" (PDF). Table 3.18, page 119. Trat ite ai 13 April 2015.
- ↑ Oscar Benvenuto (ed.): "South Tyrol in Figures 2008", Provincial Statistics Institute of the Autonomous Province of South Tyrol, Bozen/Bolzano 2007, p. 19, Table 11
- ↑ Steininger, Rolf (2003). South Tyrol, A Minority Conflict of the Twentieth Century. Transaction Publishers. ISBN 0-7658-0800-5.
- ↑ Provincia Autonmia di Alto Adige, official site)
- ↑ Anpezo, Fodom y Col, n iede pert dl Tirol, fej sën pert de la region Veneto.