Südtirol
Articul per Ladin Gherdëina |
Provinzia autonoma de Balsan/Bulsan – Südtirol | |
---|---|
![]() |
![]() |
Raion | |
Stat | ![]() |
Region | ![]() |
Informazions prinzipales | |
Capitèla | ![]() |
Lengaz | tudësch, talian, ladin |
Govern | Provinzia autonoma |
Chemuns | 116 chemuns |
Spersa | 7 400,4 km² |
Abitanc | 532 080 ab. (12-2019) |
Densité | 71,9 ab./km² |
![]() |
(L) Südtirol, ufizialmënter la provinzia autonoma de Balsan/Bulsan – Südtirol (tudësch: Autonome Provinz Bozen - Südtirol, talian: provincia autonoma di Bolzano – Alto Adige) ie na provinzia autonoma tl nord de la Talia y una de la doi provinzies che fej ora la region autonoma dl Trentin-Südtirol adum cun la provinzia de Trënt.[1] L ie la provinzia plu a nord de la Talia, la segonda majera ncont de spersa cun 7400 km² y la à na populazion de 534 000 tl 2021.[2] La capitela y majerà zità ie Bulsan.
Aldò de la cumpededa de la populazion dl 2011 ie la rujeneda de l'oma dl 62,3% de la populazion l tudësch (la forma ufiziela ie l tudësch standard (Hochdeutsch), la rujeneda da uni di ie na forma dl bavaresc), dl 23,4% de la populazion l talian (dantaldut te la doi gran ziteies Bulsan y Maran) y dl 4,1% de la populazion l ladin. L 10,2% de la populazion, che ie dantaldut persones da oradecà, à n'autra rujeneda de l'oma. De i 116 chemuns de Südtirol à 103 na maiuranza tudëscia, 8 na maiuranza ladina y 5 na maiuranza taliana.[3] Dal 1918 inant iel stata na gran imigrazion de talians da autra pertes de la Talia dantaldut a Bulsan.[4][5]
Südtirol à n gran livel de autonomia, dantaldut pudëi executif y legislatif y n sistem fischel che ti mpermët de se tenì l 90% de la chëutes, cie che ne'n fej mpo n contribuent netto al stat talian.[6] Südtirol ie la provinzia plu rica de la Talia y una de la plu riches te l'Union Europea.
Tl cuntest de l'Union Europea ie Südtirol un de i trëi mëmbri dl Euroraion Tirol–Südtirol–Trentin, che curespuend belau avisa al raion storich de la contea dl Tirol.[7] I autri mëmbri ie l stat federel Tirol te l'Austria a nord y est, y l Trentin a sud.
InuemModifica
La forma plu adurveda per ladin ie Südtirol, che ie la medema sciche per tudësch. Autra formes ie Tirol dl Sud o Sudtirol. Sul model dla denominazion franzëusa Haute Adige crieda da Napoleon y sëurantëuta tl talian coche Alto Adige, vëniel datrai ënce dit Adesc Aut.
Cun referimënt ala pulitica de Südtirol vën te la rujeneda da uni di suënz adurvà l inuem l lont, per ejëmpl l lont à tëut chësta dezijion.
N pont de cuntestazion linguistich ie sce adurvé n articul o no cun la parola Südtirol. Te la linguistica taliana y ladina adroven n articul pra i inuemes de paejes y raions (p.e. la Talia, l Paiern), ntan sce per tudësch ne vën nia adurvà n articul. Ajache Südtirol ie na parola tudëscia, vëniel da una pert argumentà de nia adurvé n articul nce per ladin (p.e. ëi sta te Südtirol). Da l'autra pert, ajache tl ladin adrovun n articul, vëniel argumentà dl adurvé (p.e. ëi sta tl Südtirol).
StoriaModifica
Anescion ala TaliaModifica
L Südtirol coche n ënt aministratif ie nasciù cun l'anescion ala Talia do la Prima Gran Viera. I aleac ti ova mpermetù chësc raion ala Talia tl tratat de London dl 1915, scebën che l ne vivova belau degun talians ilò a chël tëmp. Nsci ulovn sburdlé la Talia a fé viera contra l'Austria-Ungaria. Nfin al 1918 ova l raion de Südtirol fat pert de la contea dl Tirol.
Cun la unida dl fascism ti ani 1920 à l guviern talian scumencià a talianisé l Südtirol. L tudësch y l ladin fova unì pruibii y n grum de jënt à messù mudé si inuem a n inuem talian per vester boni de giaté n lëur. Te chësc tëmp ie n grum de jënt da autra pertes de la Talia unida a sté te Südtirol, purtan n gran mudamënt ala demografia y ala spartizion linguistica. L prozes de talianisazion à durà nfin ala tumeda dl guviern fascist tl 1943.
SüdtirolfrageModifica
La cuestion dl Südtirol (Südtirolfrage) fova deventeda na cuestion a livel nternaziunel ti ani 1960. La Talia y l'Austria à firmà n tratat tl 1971 ulache ie stata tëuta la dezijion che pustejedes sul status de Südtirol dëssa unì purtedes dan l Tribunel Nternaziunel de Giustizia a Den Haag. Tl 1972 ie stata ngrandida l'autonomia de Südtirol che ti à dat n gran livel de se guverné nstës y de tenì l 90% de la chëutes.
AutonomiaModifica
Tl 1992 à la Talia y l'Austria ufizialmënter finà si stritoz per via de l'autonomia de Südtirol.