Südtirol

provinzia autonoma de la Talia
Articul per Ladin Gherdëina

(L) Südtirol (tudësch: Südtirol, talian: Alto Adige), ufizielmënter la provinzia autonoma de Balsan/Bulsan – Südtirol (tudësch: Autonome Provinz Bozen - Südtirol, talian: provincia autonoma di Bolzano – Alto Adige) ie na provinzia autonoma tl nord de la Talia y una de la doi provinzies che fej ora la region autonoma dl Trentin-Südtirol adum cun la provinzia de Trënt.[2] L ie la provinzia plu a nord de la Talia, la segonda majera ncont de spersa cun 7400 km² y la à na populazion de 534 000 tl 2021.[3] Si capitela y majerà zità ie Bulsan.

Provinzia autonoma de Balsan/Bulsan – Südtirol
Autonome Provinz Bozen – Südtirol (tudësch)
Provincia Autonoma di Bolzano – Alto Adige (talian)
Provinzia autonoma
Blason de Provinzia autonoma de Balsan/Bulsan – Südtirol
Blason de Provinzia autonoma de Balsan/Bulsan – Südtirol
Bandiera de Provinzia autonoma de Balsan/Bulsan – Südtirol
Bandiera de Provinzia autonoma de Balsan/Bulsan – Südtirol
Blason Bandiera
Nfurmazions prinzipeles
Stat Talia Talia
Region  Trentin-Südtirol
Capitela  Bulsan
Populazion 531 178 ab. (31 dezëmber 2018)[1]
Geografia
Spersa 7 400,4 km²
Densità 71,8 ab./km²
Auter
Chemuns 116 chemuns
Targa de l'auto BZ
Plata internet home.provincia.bz.it
Metù su ai 1948
Cherta
Cherta de la Provinzia autonoma de Balsan/Bulsan – Südtirol
Cherta de la Provinzia autonoma de Balsan/Bulsan – Südtirol
L Atlas Tyrolensis che mostra duta l Contea dl Tirol, stampà a Viena tl 1774

Aldò de la cumpededa de la populazion dl 2011 ie la rujeneda de l'oma dl 62,3% de la populazion l tudësch (la forma ufiziela ie l tudësch standard (Hochdeutsch), la rujeneda da uni di ie na forma dl bavaresc), dl 23,4% de la populazion l talian (dantaldut te la doi gran ziteies Bulsan y Maran) y dl 4,1% de la populazion l ladin. L 10,2% de la populazion, che ie dantaldut persones da oradecà, à n'autra rujeneda de l'oma. De i 116 chemuns de Südtirol à 103 na maiuranza tudëscia, 8 na maiuranza ladina y 5 na maiuranza taliana.[4] Dal 1918 inant iel stata na gran imigrazion de talians da autra pertes de la Talia dantaldut a Bulsan.[5][6]

Südtirol à n gran livel de autonomia, dantaldut pudëi executif y legislatif y n sistem fischel che ti mpermët de se tenì l 90% de la chëutes, cie che ne'n fej mpo n contribuent netto al stat talian.[7] Südtirol ie la provinzia plu rica de la Talia y una de la plu riches te l'Union Europea.

Tl cuntest de l'Union Europea ie Südtirol un de i trëi mëmbri dl Euroraion Tirol–Südtirol–Trentin, che curespuend belau avisa al raion storich de la contea dl Tirol.[8] I autri mëmbri ie l stat federel Tirol te l'Austria a nord y est, y l Trentin a sud.

Inuem mudé

La forma plu adurveda per ladin ie Südtirol, che ie la medema sciche per tudësch. Autra formes ie Tirol dl Sud o Sudtirol. Sul model dla denominazion franzëusa Haute Adige crieda da Napoleon y sëurantëuta tl talian coche Alto Adige, vëniel datrai ënce dit Adesc Aut.
Cun referimënt ala pulitica de Südtirol vën te la rujeneda da uni di suënz adurvà l inuem l lont, per ejëmpl: L lont à tëut chësta dezijion.
N pont de cuntestazion linguistich ie sce adurvé n articul o no cun la parola Südtirol. Te la linguistica taliana y ladina adroven n articul pra i inuemes de paejes y raions (p.e. la Talia, l Paiern), ntan sce per tudësch ne vën nia adurvà n articul. Ajache Südtirol ie na parola tudëscia, vëniel da una pert argumentà de nia adurvé n articul nce per ladin (p.e. ëi sta te Südtirol). Da l'autra pert, ajache tl ladin adrovun n articul, vëniel argumentà dl adurvé (p.e. ëi sta tl Südtirol).
Sul frabicat de la sënta dl Cunsëi dla Provinzia autonoma de Bulsan ie per ejëmpl scrit Cunsëi provinziel de Südtirol, che uel di zënza articul.

Storia mudé

Anescion ala Talia mudé

L Südtirol coche n ënt aministratif ie nasciù cun l'anescion ala Talia do la Prima Gran Viera. I aleac ti ova mpermetù chësc raion ala Talia tl tratat de London dl 1915, scebën che l ne vivova belau degun talians ilò a chël tëmp. Nsci ulovn sburdlé la Talia a fé viera contra l'Austria-Ungaria. Nfin al 1918 ova l raion de Südtirol fat pert de la contea dl Tirol.
Cun la unida dl fascism ti ani 1920 à l guviern talian scumencià a talianisé l Südtirol. L tudësch y l ladin fova unì pruibii y n grum de jënt à messù mudé si inuem a n inuem talian per vester boni de giaté n lëur. Te chësc tëmp ie n grum de jënt da autra pertes de la Talia unida a sté te Südtirol, purtan n gran mudamënt ala demografia y ala spartizion linguistica. L prozes de talianisazion à durà nfin ala tumeda dl guviern fascist tl 1943.

Südtirolfrage mudé

La cuestion dl Südtirol (Südtirolfrage) fova deventeda na cuestion a livel nternaziunel ti ani 1960. La Talia y l'Austria à firmà n tratat tl 1971 ulache ie stata tëuta la dezijion che pustejedes sul status de Südtirol dëssa unì purtedes dan l Tribunel Nternaziunel de Giustizia a Den Haag. Tl 1972 ie stata ngrandida l'autonomia de Südtirol che ti à dat n gran livel de se guverné nstës y de tenì l 90% de la chëutes.

Autonomia mudé

Tl 1992 à la Talia y l'Austria ufizialmënter finà si stritoz per via de l'autonomia de Südtirol.

Geografia mudé

 
La valeda de Ulten.

Politica mudé

Situazion politica mudé

Cunsëi dla Provinzia mudé

         

Chemuns mudé

Liej ënghe: Lista de i chemuns de Südtirol

Südtirol à 116 chemuns y de chisc à 8 l status de zità. Bulsan ie l majer chemun y l sëul a avëi na populazion sëura i 50.000 abitanc. Tl 2018 ova 15 chemuns na populazion sota 1000 abitanc. Ncont de spersa ie l majer chemun chël de Sarentin cun 302,50 km². L mënder ie Kuens cun mé 1,66 km².
Te 9 chemuns ie l ladin na rujeneda ufiziela.

I 10 majeri chemuns de Südtirol
Inuem
ladin
Inuem
tudësch
Inuem
talian
Populazion
31 de dezëmber 2019Template:FormatDate/Wartung/Error
Balsan, Bulsan Bozen Bolzano 107 407
Maran Meran Merano 41 170
Persenon, Porsenù Brixen Bressanone 22 572
Leifers Leifers Laives 18 029
Bornech, Burnech Bruneck Brunico 16 774
Eppan Eppan Appiano 14 932
Lana Lana Lana 12 467
Kaltern Kaltern Caldaro 8 085
Renon Ritten Renon 7 966
Sarentin Sarntal Sarentino 7 160

Rujenedes mudé

Südtirol à na gran variazion de rujenedes. L tudësch ie la rujeneda de l'oma de plu dl 62% de la populazion, l talian de ca. l 23% de la populazion y l ladin de l 4% de la populazion. Leprò a chisc grupsc autoctonesc dal te Südtirol, sciche tl rest de l'Europa, n crëscer de autra rujenedes che vën purtedes da jënt che vën a sté te Südtirol da ora de ca.

Tudësch mudé

L tudësch ie la majera rujeneda te Südtirol. L tudësch che vën rujenà te la vita da uni di ne ie nia l tudësch standard (Hochdeutsch) ma l dialet de Südtirol. Chësc toca pra i dialect bavarejes. L tudësch standard vën mé adurvà te cërta situazions sciche a scola o te la aministrazion. L tudësch te Südtirol se desferenzieia da autri dialec tudësc adurvan n valguna paroles talianes che ie ruedes ite te la rujeneda.

Talian mudé

A cunfront cul tudësch ie l talian che vën rujenà te Südtirol l talian standard. La rajon per chësch ie che la majera pert de la populazion taliana te Südtirol ie unida a caprò da plu pertes te la Talia y degun dialet ie deventà dominant, purtan duc a rujené l talian standard.

Ladin mudé

Liej de plu tl articul: Chemuns ladins de Südtirol

L ladin che vën rujenà te Südtirol ne ie nia una na sort, ma plu variazions. L vën rujenà l gherdëina te la valeda de Gherdëina y l ladin dla Val Badia te la Val Badia, che ie spartì su tl badiot, Ladin de mesaval y mareo. L ladin dolomitan, che ie stat metù adum tl 1998, ne à nia abù suzes pra la populazion y ne vën belau mei adurvà. L ladin ie na rujeneda ufiziela te 8 chemuns, adum cul talian y l tudësch. Te l chemun ulache l ladin ie ufiziel vën adurveda chëla verscion dl ladin che ie la prinzipiela te chël chemun. A livel provinzial vën datrai adurvà l gherdëina y datrai l badiot.

Liams mudé

Trentin-Südtirol

  1. http://demo.istat.it/bil2018/index04.html.
  2. [1] Archived 2019-09-25 te la Wayback Machine Statuto speciale per il Trentino-Alto Adige .
  3. "Trentino-Alto Adige (Autonomous Region, Italy) - Population Statistics, Charts, Map and Location".
  4. "Statistisches Jahrbuch für Südtirol 2014 / statistico della Provincia di Bolzano 2014" (PDF). Table 3.18, page 119. Trat ite ai 13 April 2015.
  5. Oscar Benvenuto (ed.): "South Tyrol in Figures 2008", Provincial Statistics Institute of the Autonomous Province of South Tyrol, Bozen/Bolzano 2007, p. 19, Table 11
  6. Steininger, Rolf (2003). South Tyrol, A Minority Conflict of the Twentieth Century. Transaction Publishers. ISBN 0-7658-0800-5.
  7. Provincia Autonmia di Alto Adige, official site)
  8. Anpezo, Fodom y Col, n iede pert dl Tirol, fej sën pert de la region Veneto.