Storia
| Articul per Ladin Gherdëina | 
|
La storia (dal grech antich ἱστορία, historìa, “ispezion [visiva]”) "nrescida", "conescënza" ie la disciplina che se dà ju cun l stude dl passà y à si fundamënta te fontes scrites, documënc, testemonianzes y cunties che trasmët l savëi[1]. La ie la narazion sistematica di fac mpurtanc tla storia dla persona.
La storia dla persona se svilupea cun la Storia dla tiera. La periodes dla storia dla persona ie[2]:
Preistoria
mudé
La Preistoria o Eté dla Pera é na classificaziun dla storia dla porsona che tol ite la perioda dan da 2,5 – 2,6 miliuns d’agn. Ara tol ite:
Paleolitich
mudéLe Paleolitich vá da dan da 2,5 miliuns d’agn cina ca 20.000 agn dan C. y é la perioda plü lungia dla storia dla porsona (ara tol ite ca. le 99% de süa storia). Ara mët man cun la nasciüda dla tecnologia primordiala y se röia cun les prömes formes d’agricoltöra. Te chësta perioda vëgnel a se le dé le passaje dal jëne Homo habilis ala porsona moderna (Homo sapiens).
Mesolitich
mudéLe Mesolitich é na perioda tla storia dla porsona de transiziun danter Paleolitich y Neolitich danter 20000 dan C. cina le 10.000 dan C. ca, te chëra che n valgönes comunités de possones á metü man da se dé jö cun l’agricoltöra y vire stabilmënter te n post.
Neolitich
mudéLe Neolitich é na perioda dla Preistoria che vá dal 10000 dan C al 3500 dan C. ca y mët man cun le passaje total de n valgügn grups de porsones tla Mesopotamia, tla Cina y tl’India da comunités nomadiches che se dê jö cun la ciacia, le pié pësc y la racoiüda a comunités stabiles che se dê jö cun l’agricoltöra y le zidlé bestiam. A chësc passaje ti vëgnel ince dit Revoluziun neolitica. Sön Plan de Frara él gnü ciafé tröc reperc archeologics che testimoniëia insediamënc che vá zoruch al Neolitich a 7000 cina a 5000 agn dan Crist.
Tla preistoria él gnü a se le dé les prömes migraziuns umanes. Tla Mesopotamia s’ál svilupé bele dala preistoria inant zivités dër importantes, sciöche chëra di Sumers. La Preistoria se röia ca. dl 3500 dan C. cun l’invenziun dla scritöra.
Storia antica
mudéLa storia antica tol ite deplü periodes y cultures dl monn.
L’Eté dl Ram é na perioda tla storia dla porsona danter le Neolitich y l’Eté dl Brom te chëra che an á metü man da lauré cun i metai y te chëra che danter l’ater él gnü inventé la roda y an á metü man da zidlé le ciaval. Tla Talia vá chësta perioda da le 3400 dan C. y ca. le 2200 dan C. Danter les testimonianzes antropologiches plü importantes de chësta perioda él Ötzi, l’Om dl Similaun.
Eté dl Brom
mudé
L’Eté dl Brom é na perioda dla storia dla porsona che vá dal 3200 dan C. al 600 dan C. ca y che é caraterisada dal’adoranza dl brom tla tecnologia primordiala. Al'Eté dl Brom vá zoruch i pröms insediamënc tles valades ladines che ospitëia jënt ia por döt l’ann a Sotciastel de Badia, Peraforada da La Plí de Mareo, Ciastelat de Sëlva. Danter i capitui fondamentai él: Egit antich
Eté dl Fer
mudéL’Eté dl Fer é na perioda tla storia dla porsona te chëra che les porsones á metü man da lauré cun le fer y da le tó ca tl’elaboraziun de massaries primodiarles. Ti raiuns encër le Mer Mediteran mëtera man encër le XII. seco dan C. y tl’Europa dl nord danter le IX. y l’VIII. seco dan C. N valgönes ziviltés dl monn ince bindebó svilupades a livel sozial n’á mai albü l’Eté dl Fer, sciöche les ziviltés precolombianes. Danter i capitui fondamentai él:
Storia medievala
mudé
La storia medievala é n’atra definiziun por la storia post-classica y vá dal 500 do C. al 1450 do C. ca. Pro i capitui plü significatifs aldel:
Storia moderna
mudé
La storia moderna é aladô dla storiografia la perioda che vëgn do l’Eté medievala y dan la Storia contemporana. Ara mët man tradizionalmënter cun la descurida dl'America. Danter i evënc plü importanc tla storia moderna él:
- La fin dl Imper bizantin dl 1453
- L'Eté dles descurides
- La fin dla Vera di Cënt agn danter Franzia y Inghiltera dl 1453
- L’Umanesim y le Renascimënt
- L’invenziun dla stampa cun caraters mobils dl 1453
- La Reformaziun dl 1517
- La Revoluziun scientifica
- L'Iluminism
- Sciöche data dla fin dl’Eté moderna y dla nasciüda dla storia contemporana él tla storiografia deplü interpretaziuns:
- La Revoluziun franzeja dl 1789
- Le Congres de Viena dl 1815
- Les revoluziuns dl 1848 cun la nasciüda dles republiches tl’Europa
Storia contemporana
mudé
Danter i avenimënc plü importanc dla storia contemporana, che röia cina aldedaincö, él:
- La Revoluziun industriala
- La Pröma Gran Vera
- La Secunda Vera dl Monn