Schi te Gherdëina

Articul per Ladin Gherdëina

L sport dai schi pon dì che à scumencià tla Norvegia. Bele l ann 1843 ie unida fata na garejeda de schi a Tromsö y tl 1867 a Cristiania che ntlëuta fova l inuem per Oslo. Nce i inuemes dla prima tecniches da jì cun i schi „Christiania” y „Telemark” vën dala Norvegia. L prim a ji cui schi te Gherdëina ie stat Emil Terschak y si familia coche n vëic da fotos fates mo dan l 1900. Emil Terschak ie unit a sté te Gherdëina do che l fova stat n pez tla Norvegia. I primes de Gherdëina a ji cui schi ie stac Vijo Rudiferia da Somamont, Vigil Pescosta, Ludwig de Ronc, Alfons dl Noflaner, Sepl de Rusina, Franz Fistil, Luis de Amedeo, Tone dl Sartëur, Carlo Moroder de Lenert y mo n valgun' d’autri. Sepl da Jumbiërch scrijova de Vijo ost dl ospiz de Frea : „Vijo a zeche brëies da ji sula nèjf, ’n ti disc schi!”. Sepl Grossrubatscher ova bonamënter mparà da Emil Terschak che stajova da ël tla Cësa Rusina.

Foto de Terschak , si fëna y l mut Friedrich che va cui schi a Urtijëi tl 1900 ca.

Schi club

L ann 1896 ie unì metù su ja Dëur a Urtijëi n club dala lueses da Emil Terschak y autri, ma n po dì che l ie deventà bel plan nce l prim club di schiadëures. A Urtijëi ie stat metù su pona l ann 1908 l Schiclub Ladinia, per tudësch "Alpen Ski Club Ladinia". L ann 1921 iel unì metù su per i luesc de S. Cristina y Sëlva l Schi Club Sella sota la presidënza de Hans Kerschbaumer deventà pona ost de Mont de Pana.

Garejedes de schi

La prima garejeda de schi te Gherdëina ie stata l ann 1906 da Mont de Sëuc a Urtijëi. L scrisc la plata tudëscia "Über Land und Meer" N. 19 dl 1906, che l purtoi fova lonch 9 Km. y l ova venciù, de dodesc che fajova pea, Alfons Noflaner cun n tëmp de n ëura y 58 menuc. N ucajion dla festa "Markgemeinde St. Ulrich" tl 1908 ie stata metuda a jì ai 3 de fauré na garejeda dal ëur de Dantercëpies nchin te Sëlva tl Ghetun. I schiadëures fova muec duc adum. Venciù ova Ludwig Schmalzl de Ronc ruan cin menuc dan l segondo. Sciche pest ovel giatà n'ëura d or stifteda dal chemun de Urtijëi. Pra la "Tiroler Meisterschaften 1910" a Cortina fajova pea Luis Trenker, Giuani Bernardi, Cristl Perathoner, Rudiferia mëinacrëp, Luis Trenker y Ludwig Schmalzl. Pepi Moroder da Jumbiërch ova tra l prim pest ,,Erzherzog Eugen” pra na garejeda di saudëies a St. Christoph am Arlberg tl’Austria.

Ai 14 de jené dl 1923 ie states te Gherdëina garejedes dai schi per mandé i miëures ai campionac taliani sul Jëuf dl Tonale. Chësta garejeda fova n pert ncé pudejé per ji suvier scumencian da Plan per jì sun Frea y da Dantercëpies ju fin tl luech de Sëlva, n dut 22 km longia. Venciù ova Hans Kerschbaumer, Moz Demetz, Hans Delago, Johann Demetz y Josef Mussner. De fauré de chël ann iel unida fata na garejeda da Cepëi sun Mont de Sëuc nchina la ustaria Salman de Sureghes.

L ann 1924 ie stata metù a jì te Gherdëina n'ena nteiera de garejedes y manifestazions sula nëif cun schi, lueses, ciaspes chidlé sun la dlacia y hockey. N chëla ucajion ie nce udides fates inò gran scultures de nëif.

L ann 1935 do che fova unida giaurida la furnadoia de Mont Sëuc ie ino states fates garejedes de sport dala nëif tlamedes "Littoriali della neve e del ghiaccio" y garejedes di studënc de università, dut urganisà dal "Sport Club Val Gardena". L fova nce unit n chëla ucajion Umberto de Savoia, l fì dl rë. N po udëi films Luce sun chësta manifestazions su Youtube sciche la inaugurazion cun l principe Umberto, na na garejeda de schi o na partita de hockey danter Roma y Milan, venciuda da Roma cun 7 a nul - Partita de hockey da udëi te Film Luce.

Garejeda de schi sun Mont Sëuc l ann 1935.

L ann 1937 fovel unì metù a jì te Sëlva i campionac talians de schi. La disciplines fova saut, pudejé y schi alpin.

L ann 1947 ie stata na garejeda te Sëlva danter Zeno Colò y Vittorio Chierroni da udëi tlo su "Settimana Incom": garejeda te Sëlva danter Zeno Colò y Vittorio Chierroni

Scoles de schi

Ntan la prima viera Fova sa la sosta de Ncisles na scola de schi ulache Gustaf Jahn nseniova i saudeies adum cun Georg Bilgeri de Bregenz.

L ann 1937 ie unì metù su la prima Scola naziunela de Schi de Gherdëina te Sëlva.

Mplanc portamont

Permò l'ann 1935 ie unit giaurì te Gherdëina l prim mplant portamont na furnadoia da Urtijëi sun Mont de Sëuc. Prësc do ie unides metudes a jì te Sëlva l ann 1938 la prima slitovies. Una purtova sun Ciampinëi y una sa la cresta de Costabela.

Batista Moroder de Trinadeianesc fova l prim te Gherdëina a fé schi de lën da beca y a cumedé su nce i schi. L ova na pitla berstot daujin a Villa Venezia a Urtijëi.

Mondiei 1970

N gran avenimënt ie stat la garejedes per i mundiei dl 1970. N chëla ucajion ie stat fac doi gran purtoies nueves te Sëlva la Cir da Dantercëpies ju pe la garejeda dla libra dl'ëiles, la Saslong A y B da Ciampinëi nfin sa Ruacia per la libra di ëi, l purtoi Trëi da Ciampinëi ie stat scialdi slagià. Te Santa Cristina iel stat fat n purtoi nuef da Mont de Sëura fina sun Pana. A Urtijëi ie stat fat manco ërta la riva dl purtoi de Ronc fina te Stil per l slalom y un di prim mplanc per la nëif cumpata dla Talia. L ie nce stat fat l stradon nuef che porta da Tluses a Puntives do la trassa dla ferata, la streda da Ciastel ite per l Jëuf de Pinëi y n valguna cëses sciche l palaz di cungresc, la nueva cësa de chemun y la cësa dl telefon (SIP) a Urtijëi, la cësa per la agenzies, sën cësa de chemun a Santa Cristina y n'autra cësa te Sëlva, sën cësa de cultura. Chësta cëses vën mo dassën nuzedes per servisc publics. Da Puntives fin sun Plan de Gralba ie states njeniëdes per chëla ucajion nce 25 plazes dai auti. Atlec ladins che à fat pert ala garejedes ie stac: Evi Pitscheider, Gerhard Mussner, Marcello Varallo, Eberhard Schmalzl, Felix Denicolò y Helmut Schmalzl.

L ann 1970 ie nce unit ndrova te Gherdëina l prim schipas dl mond che valova per sies chemuns.

Schiclub Sella

Ai 17 de auril 2004 ie uni metù su n segondo schiclub de Gherdëina tl zenter 181 a Urtijëi cun presidënt Erich Prinoth plu che auter per judé a chi jëuni che ne pudova nia fe pea cun Schiclub Gherdëina. L segondo presidënt ie po stat Ennio Chiodi y do puec ani ie l Schiclub Sella ino ruà adum cun l Schiclub Gherdëina.

Scola de Schi y Snowboard 2000

L ann 2000 ie unida metù su te Sëlva na scola de schi y de snowboard da Konrad Senoner. Chësta scola fesc pert dla “PRADA Leading ski scools” che à sëntes a Cortina d’Ampëz, San Murezzan y Verbier.

Top Ski School

L ann 2008 ie unida metuda su n'autra scola de schi, Top Ski School, te Sëlva da Patrik Rudiferia.

Vedli films sun l ji cui schi te Gherdëina

• Garejedes di "balilla" a Urtijëi 1929.
• Desfiledes cun slita y garejedes a Urtijëi l ann 1933
• Inaugurazion dla garejedes "Littoriali" cun l principe Umberto
• Littoriali della neve 1935
• Na garejeda de schi di "Littoriali"
• Partita de hockey pra i "Littoriali"
• 1937 sun Mont Sëuc.
• Film Luce: gëurida dla slitovies te Sëlva l ann 1939.
• Mondiei dl 1970.

Bibliografia

• Bruno Moroder: Sport sula nëif: Schi. Calënder de Gherdëina 1953, pl. 61-69.
• Bruno Moroder: I campionac mondiei de schi te Gherdëina. Calënder de Gherdëina 1971, pl. 22.
• Adolf Demetz: La Scola de Schi de Sëlva y si fundazion. Calënder de Gherdëina 1992, pl. 138.
• Markus Malsiner: Titul mundiel per l Schi Club Gherdëina 1992. Calënder de Gherdëina 1993, pl. 118.
• Luis Mahlknecht: Isolde Kostner, miëura dl mond. Calënder de Gherdëina 1994, pl. 140.
• Manuela Kasslatter Runggaldier: Pitla storia dl nseniamënt di schi a S. Crestina. Calënder de Gherdëina 2000, pl. 110-115.
• Romed Moroder: Saut cun i schi. Calënder de Gherdëina 2006, pl. 117.
• Edgar Moroder: 100 ani Schi Club Ladinia Gherdëina. Schi Club Gherdëina, 2008.
• Leo Senoner: 70 ani Scola de Schi de Sëlva. Calënder de Gherdëina 2008, pl. 196-199.
• Lidia Bernardi: L Schi Club Gherdëina ie campion dla Talia. Calënder de Gherdëina 2013, pl. 202.
• Lidia Bernardi: I suzesc di atlec y dla atletes y la uneranzes al Schi Club Gherdëina. Calënder de Gherdëina 2017, pl. 199.
• Schiclub Gherdëina 2022-23. Schiclub Gherdëina 2023.

Cëla nce

• Ski_Club_Gardena (tudësch)
• L sport dl schi sun Selvafoto.