Articul per Ladin Gherdëina
Planisfer fisich-politich dla Tiera

Definizion mudé

La geografia (dal latin geographia, dal grech antich: γῆ, «tiera» y γραφία, «descrizion, scritura» ie la sciënza che studia la descrizion y la raprejentazion dla Tiera, la strutura de si spersa y la destribuzion de si fenomens fisics, biologics y umans che muda si aspet tl tëmp[1].

 
Modiei de cuntinënc

Cuntinënc mudé

N cuntinënt, dal latin (terra) continens: tiera che taca adum, indichea na gran spersa de tierafërma stluta ite dl dut o n gran pert da ega y autri lims naturei. Da n pont d'ududa storich-culturel ie n cuntinënt n majer raion, che se desferenziëia da d'autri raions per rejons storiches y cultureles. Chësta definizion ie tlera tl cajo dl'Europa, che da n pont d'ududa geografich y geologich furmëssa adum cun l'Asia n sëul cuntinënt.

L numer de cuntinënc dla Tiera muda a segonda dla definizion adurveda. Encueicundì tënden a n cuscideré 7:

La spersa dla Tiera muda dassënn da post a post. Ca. l 70,8 %[2] ie curida da ega -mers, ozeans, lec y ruves- y l ca. 29,2%%[3] dla tiera fërma da planadures, bòsc, montes y deserc.

I prims geografs tl raion ntëur l Mer Mediteran ie stac i Antics Egizians y ti raions plu interns ie states danter la primes nce la geografies di Babilonesc y dl’India. De gran prugresc à fat Ipparch da Nicea, che à purtà ite la metodes dl'astronomia per la calculazion dla lunghëza y l grech Strabon cun si opera Geografia. L prim geograf dl’Antica Roma cunesciu ie Pomponio Mela. Tl Medieve ie nce la operes di geografs arabs Ibn Battuta y Ibn Khaldun de gran mpurtanza.

L’Età dla descurides mudé

Cun la gran esplorazions tl’Asia sun tiera de Marco Polo y chëles sul mer tla Americhes y pona tl ost dl’Asia iel stat na renasciuda dla geografia. Cun la descurida dl’opera geografica de Tolomeo tl’Europa iel stat la renasciuda dla cartografia.

 
Rertrat de Alexander von Humboldt

Geografia moderna mudé

La geografia moderna ie nasciuda tl Otcënt dantaldut cun Alexander von Humboldt y Karl Ritter.

Fases tla storia dla geografia cuntemporana[4] mudé

• geografia dla esplorazions (Prum mez dl Otcënt): cun Alexander von Humboldt y Karl Ritter;

• geografia positivista o determinista – ambientela (1850-1890): cun Friedrich Ratzel;

• geografia dla storia o dla puscibltà (1890-1930): geografia regionela de Paul Vidal de la Blache;

• geografia cuantitativa, analitica o neo-positivista (1930-1960);

• geografia radicala, marxista o struturela (dai ani 1970);

• geografia compurtamentela – behaviorista (dai ani 1970);

• geografia umanistica (dai anni 1970): postmoderna, semiotica y spirituela.

• geografia culturela (dala fin di ani utanta).

 
Planisfer de geografia politica

Ciamps dla geografia mudé

Geografia fisica

Stude dla geografia sciche sciënza dla Tiera, che se basea sula biologia, la matematica y la fisica.

Geografia matematica

Stude dla mesurazion dla Tiera y dl muvimënt dla Tiera tl Sistem dl Surëdl.

Geografia umana

Stude di ciamps economics, politcs y culturei liei ala geografia. La tol ite nce la sciënzes sozieles, la psicologia, la leteratura y la disciplines artistiches liedes al teritore.

Geografia politica

Stude dla geografia aldò di svilups politics ti raions desvalives.

Geografia economica

Stude dla geografia aldò di svilups economics metui a jì dala persones ti raions desvalives y tl cheder dla globalisazion.

Geografia dla inovazion

Stude dla geografia aldò dl raport danter raions y inovazion.

Geografia dla valedes ladines dla Dolomites mudé

 
La valedes ladines dla Dolomites
 
I raions dla Ladinia

La valedes ladines dla Dolomites mudé

La valedes ladines ie tl raion dla Dolomites sul teritore dla Talia y ie spartides su danter doi regions y trëi provinzies.

Tla Region Trentin-Südtirol iel tla Provinzia de Bulsan:

Val Badia mudé

Badia (DE Abtei, IT Badia), Corvara (DE Corvara, IT Corvara), Mareo (DE Enneberg, IT Marebbe)

Gherdëina mudé

Urtijëi (DE St. Ulrich, IT Ortisei), Santa Cristina (DE St. Christina, IT Santa Cristina), Sëlva (DE Wolkenstein, IT Selva di Val Gardena), Ciastel (DE Kastelruth, IT Castelrotto)

y tla Provinzia de Trënt:

Fascia mudé

Cianacei (IT Canazei), Ciampedel (IT Campitello), Mazin (IT Mazin), Poza (IT Pozza di Fassa), Vich (IT Vigo di Fassa), Soraga (IT Soraga), Moena (IT Moena)

Tla Region Venet y tla Provinzia de Belun iel:

Fodom mudé

(DE Buchenstein, IT Livinallongo)

Anpezo mudé

Plates cunliedes mudé

Notes mudé

  1. Geografia, sun Treccani.it – Enciclopedie on line, Istituto dell'Enciclopedia Italiana
  2. Michael Pidwirny, Fundamentals of Physical Geography, 2ª ed., PhysicalGeography.net, 2006
  3. Michael Pidwirny, Fundamentals of Physical Geography, 2ª ed., PhysicalGeography.net, 2006
  4. R. J. Johnston. Geography and Geographers: Anglo-American Human Geography since 1945, New York, Routledge 2016 (setima edizion)