Santa Cristina

Articul per Ladin Gherdëina

No giamië cun Santa Cristina (disambigua).

Santa Cristina (pronunzià [ˈsanta kʀ̩ʃˈtina] (scota su); talian: Santa Cristina Val Gardena, tudësch: St. Christina in Gröden) ie n chemun te la valeda de Gherdëina te Südtirol, Talia. Cun 1 979 abitanc tl 2019 iel l mënder chemun de la valeda n cont de populazion, ma n cont de spersa iel l segondo majer do Sëlva cun 31 km². Aldò de la cumpededa dla populazion dl 2011 ie la rujeneda de l'oma dl 91% de la populazion l ladin. La variazion dl ladin che vën rujeneda ie l gherdëina.

Santa Cristina Gherdëina Sankt Christina in Gröden (de) Santa Cristina Val Gardena (it)
Blason de Santa Cristina
Santa Cristina d'inviern
Raion
Stat	Talia
Region	Trentin-Südtirol
Provinzia	Südtirol Südtirol
Comunità raion	Salten-Scilier
Geografia
Coordinedes	46°33'32.652"N, 11°42'55.768"E
Autëza	1 428 m sëura l livel dl mer
Spersa	31,9 km²
Demografia
Populazion	1 982 ab. (1 jené 2023)
Grupes linguistiches (cumpededa dl 2011)	91,40 % ladin 4,19 % tudësch 4,41 % talian
Densità	62,1 ab./km²
Politica
Ambolt	Christoph Senoner (2020)
Auter
Codesc de la posta	39047
Prefis dl telefon	0471
Targa de l'auto	BZ
Codesc ISTAT	021085
Plata internet	santacristina.eu
Cherta
Cherta de Santa Cristina te Südtirol
Posizion de Santa Cristina te Südtirol
Santa Cristina Santa Cristina (Trentin-Südtirol)

Storia

10ejim – 18ejim secul

Luech udù da l'auta

Tres sbuscamënc nasc tla prima nëidies i mejes de S. Cristina; l se trata de paurs che muessa dé jù na pert de si davanies (dant al dut roba che crësc tla natura "Naturalien") ai vësculi de Freising y de Augsburg, davia che chisc paures ova pu giapà propi da chisc vësculi la lizënza de unì tló. L luech de runcaudie (che vën dal latin roncare) lecorda scialdi tlèr che l ie unì sbuscà dan fé su cësa y tublà. Plu tert ie pona unic i grofs da Sacun y chëi di Wolkenstein a cumandé.

L prim documënt ufiziel ulache l vën dant per l prim iede l inuem de Gherdëina ie de ntëur l’ann 999, canche n grof Otto de Andechs ti scinca al vëscul Gottschalk de Freising plu puscions, danter l’auter nce l "forestum ad gredine I ". Scumenciamënt dl 12. Centené:

Tl luech ulache l ie aldidancuei la «cësa dl meune" (sun plaza de dlieja; ressaneda dal prim partimënt nsù l’ann 1990) dessel vester stat na capela benedida al inuem de S.Cristina. 1277:

L prim iede ven numinà l luech ufizialmenter te n "Urbar": "Huba ad Sanctam Christinam, alias Altmösmer". 1342:

L vën nunzià per l prim iede la fabriga de na dlieja romaniga fata da n cër "Meister Gross"; nfin aldidancuei se à mantenì l ciampanil de mur cun si bancons. (L tët dl ciampanil, che udon aldidancuei ie ruvà leprò scialdi do.) 1411:

L vën stiftà n benefiziat per l furmescere. 1416:

La chemum porta l inuem de "sand Christein". 1418:

Santa Cristina deventa la sënta dla "curazia Gherdëina" (che depënd dala pluania de Laion) y l preve che tuva tló a se cruzië dl bën dl’anes de duc i abitanc de Gherdëina y nce de Colfosch. Colfosch fajova ntlëuta pert dla suneria di Wolkenstein y tucova percël pro Sëlva). Nteressant ie tlo n documënt da ntlëuta che disc che l pluan da Laion fova ubligà a mandé te Gherdëina (y ntlëuta ulova chël dì a S. Cristina) n preve che savova da rujené gherdëina y tudësch. Bele plan se à pona un n luech ndolauter destacà dala gran curazia de Gherdëina deventan nscila nstësses curazies: dl 1516 Colfosch, dl 1655 Urtijëi y dl’ann 1697 Bula. Mpermò l’ann 1735 ie Sëlva deventeda n benefiziat, che dependòva da Santa Cristina. Nteressant iel nce che mpermó l’ann 1902 se à Gherdëina destacà dala pluania de Laion canche Urtijëi ie deventeda pluania. Santa Cristina ie deventeda pluania mpermò l’ann 1922. 1420:

La dlieja vën benedida a unër de doi sanc: Sant’Antuene dal purcel y Santa Cristina de Bolsena. 1443:

Ai 13 de nuvëmber de chësc ann giapa S. Cristina n preve per si cont. 1478:

L vën benedì l presbitere nuef cun si pur ton spiz tl stil gotich. 16. Centené:

Coche l fova ntlëuta usanza ti vën nce ala dlieja de S. Cristina fabricà prò na capela dai osc. Chesta, fata sambënzënza tl stil de si tëmp, vën benedida ai 15 de juni 1518. La dlieja de S. Cristina ie architetonicamënter nteressanta, davia che n possa ancunté duc i stii de majera mpurtanza , dal stil romanich a chël gotich y inant su nchin a chël baroch. Mònce tl stil rococo ie da iel unì fat zeche, y plu avisa i trëi depënc a fresch ntëur ciampanil, che rapresentea la Stazions. 1641:

Freiherr Engelhard Dietrich von Wolkenstein se fej fé n ciastel per unì a sté d’instá, davia che l jiva gën a ciacia. L’ciastel univa tlamà "ciastel Gherdëina", ma davia che ël ova lascià fé ntëur via da diesc a dodesc lec per zidlé pësc de uni sort, univa chësc ciastel mé plu tlamà "Fischburg" (ciastel dai pësc). 1645 – 1646:

Te chisc doi ani ie bonamënter unida restrutureda sibe la dlieja che nce la calonia. Documentà ie l muradëur: Andreas Valgoi, muradëur a Tluses. Te chësta ucajion fòvel nchinamei unì cherdà adalerch per cunsëies l cunesciù archhitet Jakob Delai. La familia Delai à fabricà l nëubl palaz mercantil a Bulsan, à laurà pea pra l Dom de Persenon y a Neustift, à fabricà la Elisabethkirche tl Sterzinger Moos y Sankt Margarethen a Sterzing, la Liebfrauenkirche sun Jeun, la Heilig-Grab-Kirche sul Virgl pra Bulsan y mo truepa autres. Tla dlieja renuveda fòvel unì metù ite n bel autere nuef, fat da Christian Trebinger (tlamà nce bera Christl de Trëbe), prim scultëur cunesciú te Gherdëina. 1674:

Santa Cristina devënta curazia. 1690:

La chemun vën destacheda dala suneria de Gufidaun y cumandeda dal 1619 mpò dai Freiherren von Wolkenstein – Trostburg. La vën metuda pro chëla de Ciastel, giapan nscì na aministrazion autonoma. 1749:

Dal 19ejim secul nfin ala doi gran vieres

La ferata de Gherdëina a Soplajes

Dò belau 20 ani de lëures de ngrandimënt dla dlieja cun pitli auteresc nueves, bonamënter de Dominikus Vinatzer (*1666 +1739), vën l vëscul Leopold von Spaur a la benedì ora da nuef. La doi statues de San Piere y San Paul, che ie aldidancuei a man drëta y a man ciancia dla gran autere, fajova pert di auteresc de Dominikus Vinatzer y de si mut Kassian Melchior Vinazer (*1710 + 1789). 1834:

Sun plaza de dlieja vëniel fabricheda la prima scola a S. Cristina. Te chësc fabricat giapa lerch nce n cuatier per l mëune y per l urgrister. Sëuraprò fova chësta nce la cësa de chemun cun si ufizies y majon per la sentedes. Chësta cësa ie resteda la sënta de chemun nchin l ann 1970. Dal 1989, ie tló laite la bibliotech numineda a Tresl Gruber y n local per i jëuni. 1840:

L curat Martin Runggaldier se á cruziá che l vënie ngrandida la dlieja. La dlieja vën slungeda y slargeda. Da una y l’autra pert ie unida junteda prò na naveda dla lunghëza de duta la dlieja. 1845:

Do che n ova finà i gran lëures de ngrandimënt dla dlieja ie unì a Santa Cristina l vëscul de Trënt, Sen. Johann Nepomuk von Tschiderer, a benedì ora da nuef la dlieja. 1856:

N ucajion dla giaurida dl stradon nuef da Pruca ite vëniel nunzià per l prim iede ufizialmënter la mujiga de S. Cristina. A S. Cristina fòvel ntlëuta bele n cor de dlieja cun orchestre, ma l ne n ie mo nia stat mesum abiné ora da can. 1871:

L curat Sen. Martin Runggaldier arjonj che l vënie scumencià a fé l "spedel". L grunt per fe chesc gran fabricat ie unì scincà propi a cundizion che l muessa vester na cësa publica. 1874:

S. Cristina giapa n si ufizie dala posta (K.K. Postamt). 1882:

Gran eghes fesc su truep danesc a S. Cristina. Per rengrazië che deguni a messé murì, vëniel fata na pitla pelda sun Plesdinaz, sot al luech de La Creusc. 1885:

Tla cësa da Dosses vën giaurida la scola per l ziplé, che vën stluta do doi ani.) 1888:

La lia da mont tudëscia y dl’ Austria (Deutsch- Österreichischer Alpenverein) fej su la hitia te Ncisles ti dajan l inuem de «Regensburgerhütte». 1898:

L vën metda su la grupa de destudafuech. 1906:

Sun Plan da Tieja vëniel fat per S. Cristina y Sëlva la Scola d'Ert. 1912:

L vën scumenciá a fabriché la scola nueva. Chësc fabricat ie uni finà defin do la prima gran viera. Bera Luis de Lorp à cuntá coche ntan la viera univel tacà sù sun i puenc nteur scola via saudeies rusc che ne fajova nia bontà y ne laurova nia aslune assé a fé la ferata. A chisc perjunieres ti univel ciulà la mans do l spinel via y pona trac su sun i puenc iust tan insù che i ne dajova nia plu sëura cun la pizes di piesc. A n valguni ti savova ntlëuta l fabricat true massa grant y i uemes de chemun messova se lascé cuiné che l ie ben massa de pertendù ulëi meter su na "Università" a S. Cristina. Per fé la scola àn petlà scioldi nce dala populazion, metan a jì na gran lotteria. 1915:

Nfin a chësc ann ova nce S.Cristina si cumpania di scizri. La bandiera di scizri ova messé sparì ntan l tëmp dl fascism y n la à abineda mpermò i ani 1980. Sën iëla inò cumededa y fata su da nuef. 1924:

Do la gran vieres

Te scola bas ite vëniel metù a ji na scolina. 1952:

L vën metù a jì la prima canalisazion dal’ega da bever. N droch sun plaza de dlieja cun la scultura de Luis Piazza de Cudan lecorda chësc avenimënt da ntlëuta. 1968:

Na grupa de uemes se à metù adum y realisà cun l aiut dla majera pert dla populazion n forma privata y cun cuntribuc dala man publica y dala « Stille Hilfe », n fabricat nuef me per la scolina. L ann 1992 ie chësc fabricat unì dunà a la chemun cun la cundizion che l reste for n fabricat per la scolina. 1970:

Gherdëina mët a jì i campionac dl mont de schi alpin. Per chësta ucajion vëniel realisedes truepa nfrastrutures nueves te Gherdëina. S. Cristina giapa na cësa de chemun nueva cun na sala per majera manifestazions. Bas ite giapa nce l cor y la mujiga na sala per la proves. 1973:

A S. Cristina vëniel giaurida na Scola Mesana. 1980:

Sun porica de dlieja iel uní fabricà n orgun nuef da Paolo Ciresa de Tesero depënt da Silvio Senoner da Rijeda. 1981:

I destudafuech giapa na sala nueva te n fabricat nuef dlongia scola. 1982:

A S. Cristina vën fabricheda na cësa per l sport, ulache la scoles pò tenì si ëures de ginastiga y ulache duta l’autra lies de sport pò fé si atività. 1986:

La dlieja vën restrutureda dedit ora. I depënc resta i medemi da dant, ma l ti vën jit do seuradut. Te chesta ucajion veniel nce metu ite n autere populer nuef y doi pulc per la letures. I leures de bront ie dl direteur dla scola d'ert Martin Demetz. 1987:

Ntan la restruturazion dl ciampanil sauta ora la vedla data 1525, sot a n pitl bancon dlongia la VII stazion. 1990:

Te Ncisles vën teuta su miec l’ega da bever. Te chesta ucajion vëniel fat ora te ti auté via ala chemun de Sëlva 4 litri al secund. Per ti tò l gran druch al’ega dan che la ruve ti reservars sëura Tlusel, veniel fat na zentrela dal strom. Chesta ie una dla pueces ulache l vën adurveda l’ega da bever, ma per la cualità dl’ega ne à chësc nia da n dì y per la chemun iel mò na pitla funtana de finanziamënt. 1995:

S. Cristina giapa n ciamp dal sport ala lergia, cun n ciamp reguler per l juech dala codla y n mplant per l atletica lesiera. For l medem ann giapa i destudafuech inò na senta nueva. 1996:

La scola elementera vën ressaneda y ngrandida. 2000:

La scolina vën ressaneda y ngrandida per fé lerch a trëi sezions.

Cumenanza

Spartizion linguistica

Lingaz de apartenënza (zensimënt 2011)	91,40 % ladin
	4,19 % tudësch
	4,41 % talian

Svilup demografich

Santa Cristina à abù n crëscer de la populazion do la anescion ala Talia, che ie dublieda dal 1921 al 2011 da zirca 900 a zirca 1.800 abitanc. Chësc crëscer ie stat mënder che te Sëlva y Urtijëi, ulache la populazion fova dublieda respetivamënter dal 1931 al 1971 y dal 1921 al 1981. Ala cumpededa dl 2021 ova l chemun per l prim iede registrà na populazion de plu de 2000 abitanc.

Da vijité

• Dlieja de Santa Cristina
• Capeles de Santa Cristina
• Stazion y tunel dla ferata de Gherdëina

Mejes

Soplajes

Pescosta Dessëura, Zelin, Bugon, Bugon Dessot, Puntea, Col Dessëura, Col Dessot, Mulin da Coi, Pradel, Pitl Bòlser, (La) Grumedia, Scimenon, Berdan, Cësa da Pincan, Odun Dessot, Odun Dessëura, Brida, Pech, Soplajes, Palua, Palua Dessëura, Mulin d'Odun, Culac, Mulins, Mulins Dessot, La Sia, Plan dala Sia, Furdenan Pilon, Ulëta, Praulëta, Runcaudie, La Mëunies, Tubia, La Rossa, Skasa, Urgrister, Pitl Vij, Palua Dedite (Cnodla).

Plesdinaz

Praplan, Valternea, La Crëusc, Puzé, Rijeda, Pitla Rijeda, Col de Mëssa, Poza, Mauron, Mauron Dessot, Curijel, Aldos (L Dos), Aldos Dessëura, Mëusna, Greguel, Bucinea, Cësanueva, Fussel, Crëpa, Pertëut, Paratoni, Insom, Insom (Ciandlé), Domulin, Inaz, Mulin d'Inaz, Bastl, Fatuc, Dosses, Tublà tal Crëp, La Longia, Pistola, König, Paur da Dosses (Schuester).

Santa Cristina (Luech)

Iman, Val, Mestegross, Mez, Sovila, Tolp, Medel, Mulin da Medel, Fever, Tervela, Prënsa, Culac, Turnadëcia, Rumblancon, Sotriech, Plan de Socrëp, Socrëp, La Ruepla (Luz), Greva, Mulin da Uridl, Mulin da Prascuel, Friaul (Vitoria), Cësa Vedla (Odl), Furmescere, Calonia Vedla, La Posta (Calonia), Benedët, Ciurnadoi, Dëur, Prascuel, Ciablon, Costa, Paul, Vidul, Bernon, Ciancel d'Uridl (Sigata), Uridl, Chemun (Scola Vedla), Mëune, Calonia (Nueva), Spedel, Fujeron, Artic.

Fabrighes sota scunanza

Te Santa Cristina ie set fabrighes sota defendura dla Provinzia de Bulsan Südtirol.

• 
  Dlieja
• 
  Cësa ANRI
• 
  La Sigata
• 
  La Posta
• 
  Fussel
• 
  Crëpa
• 
  Paratoni

Monumënc naturei sota defendura

Tl chemun de Santa Cristina dal 8 monumënc naturei, la masra pert sun Mastlé, che ie sota defendura dla Provinzia de Bulsan Südtirol. De chisc iel n bosch, cater lec, doi pisciadoies y la funtanes de Cunfin.

• 
  Bosch dala Crëusc sun Mastlé
• 
  Lec da Rijeda sun Mastlé
• 
  Lech Sant sun Mastlé
• 
  Lech da Trëbe Mastle
• 
  Lech dl Mandl sun Mastlé
• 
  Pisciadoi dl Tervela
• 
  Pisciadoi da Pilon
• 
  Plans de Cunfin

Persunaliteies

• Giuani Demetz Mëinacrëp.
• Giustina Demetz Atleta dai schi.
• Martin Demetz Scultëur.
• Vinzenz Demetz Atlet de pudejé.
• Andrea Desalla Preve.
• Tresl Gruber Artista, scritëura.
• Franz Insam Scultëur.
• Levisc Antone Insam Scultëur.
• Karin Moroder Atleta de pudejé.
• Joachina Mussner maestra y ambolta.
• Peter Nocker Scultëur.
• Johann Baptist Perathoner Autor ladin.
• Johann Peter Rungaudie Autor ladin.
• Alexia Runggaldier Atleta de biatlon.
• Elena Runggaldier Atleta de saut cui schi.
• Simona Senoner Atleta de saut cui schi.

Galaria dala fotografies

• 
  L tublá da Insom y Saslonch
• 
  Streda dl viërs de dlieja
• 
  Cësa de pluania
• 
  La mont de Pic ududa da Ciampinëi
• 
  Ududa da Mastlé

Bibliografia

• Sabine Piazza: S. Cristina. Zacan n iede. Bilder aus vergangenen Zeiten. Come era una volta 1870–1970. Cunsei de furmazion de Santa Cristina, 2009.
• Chemun de Santa Cristina – Cherta topografica. Cherta ortofoto cun i toponims ladins. Istitut Ladin Micurà de Rü, Cunsei de furmazion de Santa Cristina, 2005, ISBN 88 81710641.

Cëla encé

• Mont de Pana y Ciandevaves
• Pic
• Lec de Gherdëina
• Ruves de Gherdëina

Plates web

• Cunsëi de furmazion de S. Cristina. S. Cristina: Zacan n iede.